Bugüne kadar olanları özetlememiz gerekirse; Beylikova’da, dünyanın tek arazide en çok NTE olan ikinci toprak parçası tespit edildi. (Bu genelde yanlış anlaşılıyor. Bizde henüz çok fazla NTE stoku tespit edilmiş değil. Sıralamaya bile giremiyoruz. Ama başka ülkelerde stoklar bölük pörçükken bizde tek arazide büyük stok var. Toprak ucuz ve havaleli bir nesne olduğundan bu durum Türkiye’yi yatırım açısından cazip kılıyor. Bu arada konunun uzmanları, Türkiye’nin farklı yerlerinde, çok fazla NTE stoku olduğundan eminler.) 

NTE’ de teknoloji lideri Çin. Stokların büyük kısmı Çin’de. Çin dışındaki stokların büyük kısmının işletme hakları da Çin’de. Abartı gibi gelecek ama ‘’Çin tekel’’ dense yanlış olmaz. Geçenlerde ABD Dışişleri Bakanı Rubio benzer tespitleri yaparak ‘’Eğer bu durumu değiştiremezsek on yıl sonra temel ve günlük ihtiyaçlarımızı alıştığımız şekilde gidermemiz Çin’in iznine bağlı olacak’’ dedi. Öyle ki Çin NTE vermezse iphone titreşimli telefon üretemez, F-35 üretilemez. Bunlar sadece iki örnek. 

Trump, durum ABD açısından vahim olduğundan, göreve geldiğinden beri kıvranıyor. Teknolojinin geliştirilmesi için seferberlik ilan etti. NTE stokları yüksek olan Grönland ve Ukrayna’yı kontrolü altına aldı. ABD’nin Çin’le rekabet edebilmesi için hem teknolojik olarak Çin seviyesine gelmesi hem de kullanabileceği NTE stoklarının olması lazım. Bunlardan birinin olması bir şey ifade etmiyor.

Gelelim Türkiye’nin durumuna. Türkiye Beylikova’daki stokları tespit edince konuyu Çin’e götürdü. Çin’den gelen uzmanlarda arazinin çok zengin rezervler içerdiğini tespit ettiler. Yapılan iyi niyet anlaşmasından sonra, Beylikova’da deneme üretimi yapan bir tesis kurularak arazide hangi elementten hangi kalitede ne kadar var, ayrıştırma maliyeti nedir gibi önemli bilgilere ulaşıldı. 

2024 yılının Ekim ayında Çin ve Türkiye, NTE’nin işletilmesiyle ilgili, teknoloji transferini de içeren mutabakat zaptını imzaladılar. NTE’ni hammadde olarak kullanan dev şirketler birer birer Türkiye’de yatırım yapma kararı aldılar. Eylül ayındaki ŞİÖ’ nün zirvesinde nihai anlaşmanın imzalanması hedefleniyordu. Ama Çin teknoloji transferi yapamayacağını deklere etti. Bu, ayrıştırma Çin’de yapılacağından, Türkiye’nin elindeki toprakları hammadde olarak yani düşük fiyatla satması anlamına geliyor. Aslında bu Çin içinde anlamsız zira mesafe çok uzak, toprak havaleli ve nakliye çok pahalı. 

Türk heyeti doğal olarak Çin’in tavrını anlayamıyor. Bir yere oturtamıyor. Zira imzalanan mutabakat zaptı Çin içinde çok karlı. Çin’de üretilen mallar AB’de gümrük vergisine tabi. Türkiye’de üretilen mallar gümrük birliği sayesinde gümrükten muaf. Çin Avrupa’ya uzak. Türkiye çok yakın. Toprağı Türkiye’den Çin’e taşıyıp, Çin’de üretilen malları ve NTE’ni Avrupa’ya taşımanın ve birde üstüne vergi ödemenin ne anlamı olabilir? Kaldı ki aynı topraktan Doğu Türkistan’da da bolca var.

Türkiye doğal olarak konuyu Beyaz Saray ziyaretinde gündeme getiriyor. Amaç hem Amerika’yı yoklamak hem de Çin’e ‘’alternatifimiz var’’ mesajı vermek. Gerçekte alternatifimiz var mı, yok mu bilmiyoruz. Zira ABD’nin teknoloji geliştirmede aldığı mesafeyi bilmiyoruz. Bu gelişmeden sonra Türkiye’deki Çin taraftarları ‘’NTE, ABD’ye peşkeş çekiliyor’’ propagandasını başlattılar.

Vaziyet buyken spekülasyonlar birbirini kovalarken sorunun Türkiye’yle ilgisi olmadığı ortaya çıktı. Şöyle ki, ABD, Alaska Zirvesinden sonuç çıkmayınca, Rusya’dan petrol ve gaz alan ülkelere yaptırım uygulayacağını ilan etti. Rusya ve Hindistan yüklü alım yapmaya devam edince Amerika bu ülkelere %50 ek vergi koydu. Pekin Amerika’ya, Çin’de NTE üreten şirketleri kamulaştırarak mukabele etti. Bunun üzerine Amerika %50 ek vergiyi %100 yaptı. Çin’de NTE’nin ihracını yasakladı. İçinde %01’den fazla (Yani 1000 dolarlık malda 1 dolar ve üstü) NTE olan malların ihracını izne bağladı ki bu ‘’Çin istediğine NTE verir istemediğine vermez’’ demek.

Özetle Çin Eskişehir’de yatırım yapmaktan Türkiye ile ilgili bir nedenden ötürü vazgeçmemiş. ABD’nin uygulayabileceği yaptırımlara karşı hazırladıkları eylem planını, en büyük kozları olan NTE üzerine bina etmişler. Kendi topraklarındaki şirketleri kamulaştıran ve NTE’ne ihracat yasağı ve sınırlaması getiren bir devlet başka ülkeye teknoloji transfer eder mi? Bakanlık girişimlerini sürdürecektir ama bence NTE yatırımı bir başka bahara kaldı. Çin artık ülke dışına teknoloji transfer etmez. ABD’de teknolojiyi geliştirmiş bile olsa kendi ülkesine öncelik verir. Bunun istisnası Rusya-Ukrayna savaşının bitmesi ve Çin-ABD ilişkilerinin normalleşmesi olabilir. Savaş bitse bile Çin ile ABD arasındaki ticaret savaşının süreceğini düşünüyorum