Bu balığın ismi ‘Karadeniz Alası’ kalsa daha mı iyi olurdu?

Alabalıkta genel olarak Avrupa birincisi ve dünya ikincisiyiz. Somon balığı dünya genelinde oldukça büyük rağbet görmektedir. Omega-6 açısından Norveç somonuna göre daha zengin olan ve genel olarak ülkemizde ’yerli somon’ olarak da bilinen ‘Karadeniz Alası’nın ismi, Tarım ve Orman Bakanlığı Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü kararıyla ‘Türk Somonu’ olarak değiştirildi. Bu gerekli miydi pek emin değilim. Keşke bu balığın adı “‘Karadeniz Alası’” olarak kalsaydı ve biz bu haliyle dünyaya bu ürünümüzü kendi ismiyle pazarlayabilseydik. Kanaatimce somon deyince hemen akla Norveç geliyor. ‘Türk Somonu’ deyince acaba bu algı kırılabilir mi pek emin değilim? Hâlbuki bu balığın öz be öz kendi sularımız içinde yetişen ‘Karadeniz Alası’ olduğunu, benzerlik nedeniyle somon ifadesi kullanıldığının iyi bilinmesi ve kesin bir dille bunun belirtilmesi gerektiğini düşünüyorum. Ancak Norveç bu balığa 'Norveç somonu', Şili 'Şili somonu', Peru 'Peru somonu' diyorsa ve biz de 'Türk somonu' demeye başlarsak belki bu balıkta rekabet etme şansımız artar diye düşünenler belki de haksız olmayabilirler. Çünkü bu balıktaki son ihracat rakamlarını görünce bende kendi kendime acaba yanlış mı düşünüyorum demeden edemedim. Altta rakamları göreceğiniz bir şekilde 2019 tarihinde alınan bu karardan sonra bu balığın ihracatı nerdeyse kilo bazında 3 misli ve dolar bazında da 2 misli artmış. Bu rakamları görünce çok memnun kaldığımı da ayrıca belirtmek istiyorum. 

Türkiye ‘Türk Somonu’ İhracat Tablosu

Peki, ‘Karadeniz Alası’ veya ‘Türk Somonu’ nasıl bir balıktır.

Ülkemizin endemik türlerinden biri olan ‘Karadeniz Alası’ ya da Som balığı (Salmo trutta labrax), Salmonidae familyasından olup Doğu Karadeniz bölümünde görülen bir alabalık alt türüdür. Anadrom yani göçmen bir balıktır. Yurdumuzda tatlı sularda üreyip denizlerde büyüyen tek türdür. Olgunluk cinsi 3-4 yaşında olup, tahmini 4-5 yaşında iken denizden akarsulara girer berrak ve bol oksijenli akarsuların kaynak kısımlarındaki yerlerde, kumsal çakıllı kısımlara yumurta bırakır. Aslında ömrünün çoğunu göl ve akarsularda geçirir. Doğu Anadolu’nun Karadeniz’e dökülen nehirlerinde ve tüm Karadeniz sahillerinde bulunur. Vücudu zeytin yeşili ağırlıklı, üst kısımları sarımtırak, yanlar daha açık, karın beyazdır. Sırt yüzgeçlere yakın siyah benekler bulunur, yüzgecin deriye birleştiği yerlerde kırmızı lekeler vardır, kuyruk çok az çatallanmış düze yakındır. Uzunluğu 110 cm ve ağırlığı 24-25 kg`a kadar çıkar ancak avlanabilenler 6-7 kg. kadardır. Çoğunlukla bu balık tatlı sularda avlanılır. Maksimum ömrü 10-13 yıl arası olup yaşamı boyunca birkaç kez yumurtlama göçü yapar. Genellikle erken olarak ilkbaharda yumurta bırakır. Bu işlem iklim durumuna göre sonbahar ve kışında olabilir. Her seferinde 10.000 civarında yumurta bırakır. Yavrular ortalama 3,5 ayda çıkar. Yapılan bir araştırma sonucuna göre Doğu Karadeniz Bölgesindeki ‘Karadeniz Alası’nın İkizdere ve Fırtına derelerindeki yumurtlama alanlarının kirlenme, kaçak avcılık ve dere yataklarının tahrip edilmesi sonucu bozulduğu tespit edilmiştir.

‘Türk Somonu’nun besin değeri nedir

Bu balığın Türkiye'de başta Doğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu olmak üzere pek çok su kaynağında doğal olarak bulunmakta ve pek çok ilde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Norveç somonu ile kıyaslandığında yüzde 50 daha az yağ oranına sahip ama yakın protein değerleri içeren bir tatlı su balığıdır ve yetiştiricilik aşamasında deniz suyuna uyum sağlamaktadır. “Türk Somonu”, Omega 6 açısından Norveç Somonuna göre daha zengin, Omega değeri açısından da diğer balıklardan ayrılmaktadır. Bu balığın somona alternatif olduğunu dile getiren uzmanlar, Alabalıkgiller dediğimizde bu familyada 20'nin üzerinde farklı balık türü bulunmakta olduğunu söylerler. Bazıları Norveç somonu gibi soğuk denizlerde yaşarken, bazıları tatlı sularda yaşamlarına devam etmektedir. Norveç'in yıllık üretimi 1 milyon 200 bin ton civarındadır. Ülkemizde tezgâhlarda görülen ‘Karadeniz Alası’ veya ‘Türk Somonu’ gerek fiyatının uygunluğu gerek yüksek besin değeri ve gerekse de boyutları ile tüm dünyada dikkat çekmektedir. 

‘Türk Somonu’ Yetiştiriciliği

Görünümü itibariyle çok renkli bir albeniye sahip bir balık olması ve yurt dışında çok talep görmesi ‘Türk Somonu’ veya bilinir adıyla ‘Karadeniz Alası’nı yetiştiricilik anlamında çok cazip kılmaktadır. Uzmanlar Türkiye’de Somon yetiştiriciliği bakımından en iyi şartların Karadeniz’de olduğunu Akdeniz, Ege ve Marmara’da suyun sıcaklığı bakımından pek elverişli olmadığını belirtiyorlar. Karadeniz’de Somon üretimi Kasım aylarında başlarken, Nisan ayında başlayan hasat Haziran ayına kadar sürmektedir. Haziran ayında suların sıcaklığı nedeniyle Karadeniz’de Kasım ayına kadar Somon yetiştiriciliği yapılamamaktadır. Üretim ve yetiştiricilikte kullanılacak su, alabalığın biyolojik yönden değişik evrelerindeki isteklerine cevap verecek niteliklere sahip olmalıdır. İdeal özelliklere sahip bir su kaynağı yaz aylarında kuruyorsa, balık yetiştiriciliği açısından önemli riskleri de beraberinde taşır. Balık yetiştiriciliğinde kullanılacak sular yapılarındaki çözünmüş gazlar ile inorganik maddelerin oranları nedeniyle farklı özelliklere sahip olmalıdır. Bu nedenle alabalık üretimindeki kullanılabilecek su kaynakları, kaynak suları, akarsular, göller,  yeraltı suları ve deniz suları olabilmektedir.

‘Türk Somonu’ Kayseri’de de üretiliyor.

Türkiye, balık çeşitliliği açısından zengin bir ülke, üç tarafımız denizlerle çevrili, ancak iç kesimlerde de sayamayacağımız kadar tatlı su balıklarımız var. İç sularda ürettiğimiz balıklardan biri de büyük ihracat potansiyeli bulunan 'Türk somonu' dur. Kayseri ülkedeki konumu itibariyle Türkiye’deki alabalık üretimi konusunda en önemli merkezlerden biri olma noktasında hızla ilerliyor. Hem yumurta üretimi hem de yavru balık üretiminde oldukça iyi bir durumda olan Kayseri, özellikle Yamula Barajı’nda somon üretiminin artırılması konusunda hem özel sektör hem de bakanlık tarafından çok başarılı çalışmaları bulunmaktadır. Yamula Barajı içerisindeki üretim sahalarında Pınarbaşı’nda yumurtayla başlayan somon yolculuğu artık ihracata doğru kaymaya başlamıştır. Türk somonu, ’Kayseri’nin denizi’ olarak adlandırılan Yamula Barajı’nda kurulu 14 bin 50 ton kapasiteli 16 işletmede üretilmektedir. 2019 yılında 193 ton, 2020 yılında bin 400 ton somon balığı üretimi gerçekleştirilen tesislerde, önümüzdeki yıllarda üretimin 2 bin 500 tona çıkarılması hedeflenmektedir. 

‘Karadeniz Alası’ nasıl yenir?

‘Karadeniz Alası’, tam bir Omega-3 yağ asitleri deposudur ve sert, parlak beyaz etli lezzetli bir balıktır. Bu balık, kılçıksız, etli ve yağlı yapısı ile çok besleyicidir. Somon ile aynı aileden gelen bu balık yıl boyunca her mevsim rahatlıkla yenilebilir. Bu balık tam kıvamında fırında kızartıldığında tadından yenmez. Yanına hiç bir şey almadan bile, sade olarak yenildiğinde resmen ağızda erimektedir. Tavada kızartılmış, buharda pişirilmiş, ızgara edilmiş, fırınlanmış, zeytinyağlı yahni olarak soğuk servis edilmiş, hatta tandır olarak fırında pişirilmiş alabalık şeklinde türlü türlü yenilebilir. Ancak Türk Somon balığının kızartması şahane olur. Ayrıca somon balığı tavada veya fırında fark etmez, iyi pişirildiğinde bence her iki şekilde de nefis lezzetli olur.  Somon balığı, yumuşak etiyle çabucak pişebilen bir yapıya sahiptir. Bu sebeple tavada pişirildiğinde yapışma riskini azaltmak için kullanılacak tava teflon, seramik veya döküm tercih edilmelidir ki bu sayede balık yapışıp dağılmadan pişirilebilsin.

‘Türk somonu’, dünyanın dört bir yanına ihraç ediliyor. 

Son derece zengin bir besin yapısına sahip olan ‘Türk Somonu’ ve insan vücudunun bağışıklık sistemini güçlendiren su ürünleri, 2020 yılının ikinci çeyreğinde ihracatta eksiye düşse de, özellikle yılın son çeyreğindeki performansıyla ihracatını eksiden artıya çevirdi. Pandemi nedeniyle 2020 yılında dünya mal ticaretinde yüzde 7'lik daralma yaşanırken, Türk su ürünleri sektörü ihracatını yüzde 4 arttırarak 1 miyar 53 milyon dolara yükseltti. Sektör pandemiye rağmen bu başarıya imza atarken, tarihinin en yüksek ihracat rakamına ulaştı. Su ürünleri sektörü 2023 yılı ihracat hedefi 1,5 milyar dolara emin adımlarla ilerliyor. Ayrıca dünya ‘Karadeniz Alası’nı veya yeni adıyla ‘Türk Somonu’ nu talep ediyor. Yüzde 96'lık ihracat artış hızıyla 56,8 milyon dolar ihracata ulaşan Türk somonu, ülkemizde geçen yıl en büyük balık ihracat artışını yakalamıştır. 

Türkiye’de ‘Türk Somonu’ üreten firmalardan bazıları

Özpekler Alabalık (https://www.ozpekler.com.tr )

Özpekler Limited Şirketi, 1988 yılında kurucusu ve halen yönetim kurulu başkanı olan Mustafa ÖZPEK tarafından, Denizli'nin Tekkeköy beldesinde kurulmuştur. Türkiye'nin en büyük alabalık üreticilerinden biri olan Özpekler firması, Denizli, Burdur ve Muğla’da toplam 10 üretim çiftliklerinde aylık 250 ton civarında alabalık ve somon işlemektedir. Bu çiftliklerde üretilen somon balığı artık Norveç standartlarının da üstüne çıktığını söyleyen firma yetkilileri, ülkemizin ciddi bir somon talebi ile karşı karşıya olduğunu belirtmekteler. Norveç somonuna rakip olduklarını, kalite ve lezzet bakımından onları geride bıraktıklarını anlatan firma sahipleri yurt dışındaki tüketiciler balıklarını artık Türkiye’den alıyor demekteler.

Kocaman Balıkçılık (https://www.kocamanfish.com.tr )

Yüksek kalite standartlarına uygun üretim yaparak gerek dünya gerekse Türkiye piyasasına ‘Karadeniz Alası’nı sunan Kocaman Balıkçılık, ‘Karadeniz Alası’na veya yeni adıyla ‘Türk Somonu’na üstün lezzet ödülünü almayı başarmış bir markadır. Türkiye’de ‘Karadeniz Alası’nı füme olarak yüzde 100 yerli üreten ilk firmalardan olan Kocaman Balıkçılık, benzeri Norveç Somon balığından daha lezzetli bir şekilde dünya pazarında yer edinmeyi başarmıştır. Somon balığına göre çok daha uygun fiyatlı olan Kocaman Balıkçılığın ‘Karadeniz Alası’, besin değerleri açısından da Norveç Somon balığına çok yakındır. Hatta Kocaman Balıkçılığın ‘Karadeniz Alası’ Füme ürünü tadım testlerinde Somon fümeden çok daha lezzetli bulunmuş ve ITQI üstün lezzet ödülünde 3 yıldız alarak bir anlamda bunu tescil ettirmiştir. ‘Karadeniz Alası’ daha önceki yıllarda sadece iç piyasada satılan bir ürünken Kocaman Balıkçılığın yurt dışındaki bağlantılarını kullanması sonucunda 2017 yılında ülke ekonomisine önemli katkı sağlayan bir ürün haline gelmiştir. ‘Türk Somonu’ olarak sonraki yıllarda binlerce tonlara ulaşan ihracat rakamıyla hedeflerini gerçekleştiren Kocaman Balıkçılık, ürünlerini temizlenmiş haliyle işleyerek ve Sushi restoranlarının ana malzemesi olarak başta Japonya olmak üzere Uzakdoğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Sektörün kalite ve lezzet olarak ihracat yapılması en zor ülkelerinden biri olan Japonya’da ürünlerin talep görmesi diğer ülkelerin de dikkatini çekmiş ve ‘Karadeniz Alası’ için ülkemize talep artmıştır. 

Group Sagun Somon Yetiştiriciliği (https://www.sagun.com )

Grup Şirketleri bünyesinde bulunan Sagun Aqua firmasının uzmanlık alanı Karadeniz somonu yetiştiriciliğidir. Firmanın ürettiği yeni adıyla ‘Türk Somonu’ dünyada yeterince bilinmemesine rağmen muadilleri Norveç ve Şili somonundan daha yüksek besleyici değerlere sahip ve en az onlar kadar kaliteli bir balık türüdür. Dünyada pembe etli balıkların popülaritesinin ve talebinin artması üzerine Group Sagun ihracat ağırlıklı olarak üretimini yıllık 8.000 Ton lisans kapasitesine sahip Sinop tesislerinde sürdürmektedir. Aynı zamanda Samsun Yakakent’te bulunan işleme fabrikası sayesinde, üretilen Karadeniz somonları en taze ve kaliteli şekilde işlenerek dondurulmakta, müşteri talebine ve sezona bağlı olarak taze bir şekilde tedarik edilmektedir. Group Sagun, somon ve ileri işlenmiş somon ürünleri üretme çalışmalarına hız kesmeden yoğun olarak devam etmektedir.