Türkiye, diğer ülkeler ile karşılaştırıldığın iş kazaları konusunda pek olumlu bir sicili yok. Son zamanlarda yasal düzenlemelerle bu azaltılsa da hala istenilen durumda değiliz. Bu anlamda İş yerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanı (İSG) uzmanına yer verilmesi firmalar açısından oldukça maliyetli görünüyor. Bu kapsamda değerlendirirseniz firmalara olan maliyetini de düşünürsek maliyet artışları firma üretimine nasıl yansıyor?

İşletmeler, yasal yükümlülükleri ve sosyal sorumlulukları gereği iş sağlığı ve güvenliğini sağlayıcı birtakım tedbirler için harcamalar yapmaktadırlar. Yapılan bu harcamalar aynı zamanda işletme menfaatleri ile de aynı doğrultudadır. Yapılan araştırmalara göre ISG'nin doğru anlaşılıp uygulanması halinde iş kazalarının yüzde 98’i, meslek hastalıklarının yüzde 100'u önlenebilir iken, gerekli önlemler alınmadığı için ne yazık ki her yıl iş kazaları ve meslek hastalarından dolayı birçok insan hayatını kaybetmektedir. Böylece iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlenerek, üretim kesintilerinin önlenmesi, iş verimliliğinin artması dolayısı ile yapılan bu harcamaların sonucunda finansal bir getirinin olacağı açıkça görülmektedir.

İş kazalarının ve sonuçlarının şirketler açısından yıllık maliyetinin ne olduğu, bu maliyetin nasıl azaltılabilir?

İş kazası maliyetleri, direkt ve endirekt diğer bir ifadeyle dolaylı ve dolaysız maliyet olarak da iki ana gruba ayrılmaktadır. Hem görünür hem de görünmez iş kazası maliyetleri aşağıda yazılmıştır:

GÖRÜNMEZ MALİYETLER:

Çalışanlardaki moral bozuklukları

Fiziksel yorgunluk

Stres

Zaman kayıpları

GÖRÜNÜR MALİYETLER:

İş gücü kayıpları

Fazla mesai/ işin durması maliyeti 3- Kaza soruşturma maliyeti

Sağlık giderleri

Sigorta maliyetleri

Tazminatlar

Mahkeme masrafları

Bu kapsamda sayısal verilerle konuşmak gerekirse; 2019 yılında ülkemizdeki GSYİH’nin 4.280.381.000.000 TL olduğu düşünüldüğünde (TÜİK), WHO’ya göre iş kazası ve meslek hastalıklarının yıllık maliyetleri toplamının 111 ila 162 milyar TL arasında, ILO’ya göre ise yaklaşık 171 milyar TL olarak gerçekleştiği söylenebilir.

Nasıl azalır?

Çalışanların eğitimi konusunda 6331 sayılı Kanun, iş sağlığı ve güvenliği eğitim faaliyetlerinin göstermelik olmaktan çıkarılıp, amaca uygun, gerçekten yararlı olmasını sağlamak üzere ayrıntılı düzenlemeler getirmiştir. Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği konusunda görüşleri de alınarak uygulamalı eğitime tabi tutulmaları, teorik bilginin pratik hayata geçerek, güvenlik kültürünün oluşmasına katkı sunacağından; kanunun iş kazaları ile meslek hastalıklarının önlenmesi konusundaki insani, sosyal ve ekonomik amacı da böylelikle ortaya çıkacaktır. İş kazası maliyetlerinin azaltılması amacıyla hareket edildiğinde yapılması gerekenin eğitim ve güvenlik kültürünün sağlanmasıdır.

ILO verilerine göre “gelişmiş ülkelerde iş kazası ve meslek hastalıklarının toplam maliyeti, ülkelerin Gayri Safi Yurt İçi Hasılalarının (GSYİH) yaklaşık %1’i ila % 3’ü oranında değişmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde ise bu oran % 4 civarında olmaktadır. Türkiye’de gelişmekte olan ülke bölümünde değerlendirildiğini düşünürsek bu oranı aşağı çekebilmek için sadece yasal düzenlemeler yeterli olabilir mi, firmalar bu konuda neler yapmalı?

Günümüzde teknolojideki baş döndürücü gelişmeler, üretimin ve rekabetin büyük ölçüde artması, çalışanların sağlığına ve iş güvenliğine yönelik tehlikeleri daha da artırmaktadır. Bu itibarla; İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında doğan olumsuz şartlardan çalışanları korumak, üretimin devamını sağlamak ve verimliliği artırmak için yapılan çalışmaları ifade eden “iş sağlığı ve güvenliği” (İSG) kavramı, sanayinin ve teknolojinin gelişmesine paralel olarak önem kazanmıştır. Ancak, bilimsel ve teknolojik gelişmeler, aynı zamanda bu tehlikelerin önlenmesi konusunda yeni imkânlarda sunmaktadır. Bu bakımdan, iş kazaları ve meslek hastalıkları olarak ifade ettiğimiz bu tehlikeler, çalışanlar ve işyerleri için bir kader değildir; olmamalıdır. İş sağlığı ve güvenliği ekonomik boyutları bir yana sosyal boyutları itibariyle de ülke kalkınması açısından hayati öneme haiz toplumsal bir gerçektir.

Gelişmekte olan ülkelerde iş kazası ve meslek hastalıklarının toplam maliyeti Gayri Safi Yurt İçi Hasılalarının (GSYİH) yaklaşık oranının % 4 civarında olmasının sebeplerinin başında işverenler tarafından verilmesi gereken iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin kağıt üzerinde verilmesi sebebiyle yeterli olmaması gelmektedir. İşverenlerin eğitim verme yükümlülüğünün yanında vermesi gereken iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerini takip etmesi ve günümüz teknolojisine uyarlaması gerekmektedir. Teknoloji ve sanayinin, iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine ve alınması gereken güvenlik önlemlerine entegre edilmesi gerekmektedir. İşin ve üretimin kaynağının insan olduğu düşünüldüğünde yasal düzenlemelerin yanında insan sağlığına ve yaşamına saygı duyulması gerekmekte olup tüm çalışan ve işverenlere ahlaki ve kültürel değerler eğitimi verilmelidir.

İşçilere verilen eğitimler teknoloji ve sanayideki meydana gelen gelişmeler ışığında revize edilmelidir. İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinde kullanılan koruyu ekipmanlar da günümüz teknolojisinden yararlanılarak güncellenmeli iyileştirilmelidir. İş sağlığı ve güvenliği şirketleri, verilen eğitimlerin teknoloji ve sanayideki gelişmeler dikkate alınarak nasıl iyileştirilebileceği hususunda arge çalışmaları düzenlemeli gerekli görülürse bu işlemler için özel bir birim oluşturulmalıdır.

SGK tarafından yayımlanan 2015-2019 yılları arası beş yıllık istatistik verilerinden elde edilen sonuçlara göre inşaat sektöründe gerçekleşen iş kazalarının oranı, toplam sektörün

%15’i civarında olmasına rağmen ölüm oranı yaklaşık % 36’sıdır. Gerçekleşen ölümlü kazaların yaklaşık 1/3’ü inşaat sektöründe gerçekleşmiştir. İSG ile ilgili bu kadar çalışma varken bu oranın yüksekliğini neye bağlamak gerekir, gelişmiş ülkelerde bu istatistik nasıl?

1986 yılındaki Çernobil faciası sonrası yapılan araştırmalar ve incelemeler sonucu hazırlanan raporlarda ilk kez güvenlik kültüründen bahsedilerek, iş kazalarının ve meslek hastalıklarınınönlenerek güvenli bir çalışma ortamının oluşturulmasında: devlet, sivil toplum kuruluşları, işverenlerin ve çalışanların yüksek bilinçle sürece katılımıyla gelişen, kilit bir kavram olarak yer bulmuştur.

Güvenlik kültürü: kurumun sağlık ve güvenlik programlarının uygulanmasındaki usul ve esaslara karar veren bireylerin ve grupların değer, algı, inanç, yatkınlık, düşünme alışkanlıkları, yetkinlik ve davranış şekillerinin bir arada değerlendirilmesiyle: çalışanların işyerinde tehlikelerle karşılaşma ihtimalini en aza indirgeme ile ilgili normlar, inançlar ve uygulama kabullerinin tamamı olarak ifade edilebilir.

İş sahiplerinin öncelikle insan hayatı, güvenlik ve sağlık kavramları ardından da verimlilik ve kârlılık açısından, iş sağlığı ve güvenliği konularına önem vermesi yasalardan öte temel insanı değerler kapsamında sorumluluk gereğidir.

Uluslararası Çalışma Örgütünün 2002 yılında hazırladığı "Güvenlik Kültürü Raporu'na göre, meslek hastalıklarının tümü ve iş kazalarının %98'i önlenebilir niteliktedir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili sorunların çözümünde istisnasız kabul gören yaklaşım, taraflarda güvenlik bilincinin ve önleme kültürünün oluşturulmasına önem verilmesidir.

Bu noktada, önleyici etkinin telafi etmekten daha ucuz ve kolay olduğu gerçeği hatırda tutularak, iş güvenliği kültürünü oluşturmak, tüm taraflara bu kültüre sahip çıkılması gerektiği bilincini kazandırmak ve geliştirilerek sürdürülmesini temin etmek: zaman ve faaliyet kaybı olarak görmemek, ancak bu konuda verilecek eğitimlerle sağlanabilir.

İş sağlığı ve güvenliği eğitiminin olmadığı durumlarda, iş ve çalışma koşullarının oluşturacağı risklerden ve önleyici tedbirlerden habersiz bir çalışan grubunun iş kazalarına ve meslek hastalıklarına maruz kalma oranı, bu konuda eğitim alarak güvenlik kültürü konusunda bilinç kazanmış çalışanlara oranla, daha yüksek olacaktır. Bilinçli bir çalışan, riskler karşısında alınması gereken önlemlerin farkındalığıyla, iş sağlığı ve güvenliği konusunda daha özenli bir tutumla hareket ederek, kendisi açısından tehlikenin doğma olasılığını en aza indirecektir.

Gelişmiş ülkeler bakımından değerlendirmek gerekirse; AB ülkelerine kıyasla ülkemizde iş kazalarının oldukça fazla olması sosyal ve ekonomik boyutuyla çözüme kavuşturulması gereken önemli sorun alanlarından biridir. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından 2020 yılında hazırlanan "İstatistiklerle Türkiye'nin ISG Görünümü" adlı çalışmada 100.000 işçide ölümlü kaza oranının Türkiye'de 8,5 iken; AB ortalamasının 1,7 olduğu belirtilerek, Türkiye'de 100.000 işçide ölümlü kaza oranının AB ortalamasının yaklaşık 5 katı olduğu ifade edilmektedir. Yine aynı çalışmada dünya ülkeleri arasında 100.000’de iş kazası oran ortalamasının 1.408,4 olduğu ve Türkiye'de bu oranın Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) verilerine göre ortalamanın üzerinde 2283,0 olduğu belirtilmektedir. İstatistiksel verilerden de anlaşılacağı üzere Türkiye'de iş kazaları oldukça yüksek orandadır ve bu oranın azaltılması için iş kazalarının nedenleri konusunda etkin çalışmalar yürütülmelidir. İşverenlerin daha fazla kar elde etmek için İSG ilkelerine gerekli yatırımları yapmamaları ve denetimlerin yetersizliği; aynı zamanda da iş kazası ve meslek hastalığına maruz kalan mağdurların bu hususlardaki haklarını bilmemeleri oranın yüksek olmasının başlıca sebeplerindendir.

 

Ülkemizde yapılan maliyet çalışmalarında İSG maliyetleri iş kalemlerinin içerisinde yer almamakta ve genel giderler başlığı altında değerlendirilmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmalarla hem İSG maliyetleri hem de risk maliyetlerinin hesaplanmasında rekabetçi ortam yaratabilmek mümkün olabilir mi?

İş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemenin işletmeler açısından büyük ölçüde mali bir boyutu vardır. İşletmelerin bu konuda yaptıkları yatırım ve harcamalar, gerek değer gerekse kar olarak birtakım faydalara dönüşür. İSG’ye yapılan harcama ve yatırımların işletmeler açısından kayda değer bir geri dönüşünün olduğu yapılan araştırmalarla kanıtlanmıştır. Yasal yükümlülükleri ve sosyal sorumlulukları gereği işletmeler iş sağlığı ve güvenliğini sağlayıcı bir takım tedbirler için harcamalar yapmaktadırlar. Bu harcamalar aynı zamanda işletme menfaatleri ile de örtüşmektedir. İş kazaları ve meslek hastalıklarını önleyerek, örneğin üretim kesintilerinin önlenmesi veya iş verimliliğinin artması dolayısı ile yapılan bu harcamaların sonucunda finansal bir getirinin olduğunu bilmek işverenleri doğru şekilde yönlendirecektir. Ancak İSG’ye yönelik olarak önleme tedbirlerinin maliyetlerini oluşturan harcamalar ve bedeller, gelire direkt olarak yansımadığından işverenler bu noktada yanılgıya düşmektedir. İşyerinde iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesi, işe bağlı sağlık risklerinin önüne geçilmesi gibi direk etkiler veya üretim kesintilerinin ve hurda/fire miktarının azaltılması, artan işçi motivasyonu ve bunun ürün kalitesine ve üretime dolaylı etkileri göz önüne alındığında hem niceliksel hem de niteliksel getirilerinin söz konusu olduğu görülmektedir. İşletmelerin yapacağı küçük maliyetlerin ilerde daha büyük maliyetlere yol açabileceği konusunda işletmelere farkındalık eğitimi verilmelidir.

İşyerinde iş kazalarının, meslek hastalıklarının veya sağlık ve güvenlik risklerinin önlenmesi gibi somut getiriler ile şirket imajının artması, işçi motivasyonunun artması ve nihayetinde bunların şirket faaliyetlerinde verimliliğe yansıması gibi faydalar sonucunda elde edilebilecek net kara ulaşılabilir.

İş kazası ve meslek hastalıklarının az olduğu işletmeler, nitelikli çalışanların tercih ettiği bir istihdam merkezi olabilir. İş kazası ve meslek hastalığı oranı az olan işletmeler devlet tarafından desteklenirse bu noktada bir rekabet ortamı oluşturulabilir.

Her ne kadar son dönemlerde iş kazaları ciddi oranda azalma gösterse de Türkiye bu alanda Avrupa’ya kıyasla yüksek orana sahip. Bu alanda yapılan düzenlemelere göre diğer ülkelere oranla yüksek rakamların olması yapılan düzenlemenin yetersizliğini de ortaya çıkarıyor. Kuraldan ziyade bir kültür oluşmaması sizde bu oranın yüksekliğinde beşeri bir etmen olarak kabul edilebilir mi?

İş sağlığı ve güvenliği alanında ne kadar fazla düzenleme olursa olsun, konunun öneminin kavranabilmesi için öncelikle iş sağlığı ve güvenliği bilincinin oluşması gerekmektedir. İş güvenliğinin en önemli ayağını iş güvenliği eğitimleri oluşturmaktadır İş güvenliği eğitimi sadece çalışanların eğitim almaları olarak değerlendirilmemelidir. Öncelikli olarak iş güvenliği kültürü benimsemeli ve yaşam biçimi haline getirmelidir. Çok boyutlu bir iş güvenliği eğitim algısı ölçeği oluşturulmalıdır. İş güvenliği eğitimine okullardan başlanarak öğrencilerin farkındalıklarının arttırılması gelecekte, işyerlerinde iş güvenliği kültürünün gelişmesini sağlanmalıdır.

 

İş sağlığı ve güvenliği kültürü iş güvenliğinin ön planda olduğu kişilerin kendi sağlıklarını koruma ve geliştirme, güvenliklerini önem verme bilincine erişerek toplumsal düzeyde sağlık ve güvenliğin yaşam boyu sürekliliğin sağlanmasıdır. Ancak bu bilinçle hareket edildiği taktirde iş güvenliğinin sağlanabileceği açıktır. Dolayısıyla insanlara sağlık ve yaşamın değeri noktasında eğitimler verilmelidir.

Türkiye'de iş güvenliği uzmanlarına verilen eğitimler ve sertifikasyon sürecini yeterli buluyor musunuz, ideal eğitim süreci ne kadar olmalı? Diğer ülkeler de bu süre ortalama ne kadar?

İş güvenliği uzmanı iş yerini; güvenlik, sağlık ve çevre ile ilgili düzenlemelere uygunluğu açısından denetler. Ayrıca çalışanlara hastalık ve yaralanmaları önlemek veya çevreye zarar verilmemesini sağlamak için eğitim verir. İş güvenliği uzmanı, işçileri korumaya ek olarak, kimyasal, fiziksel, radyolojik ve biyolojik tehlikelere karşı iş yerlerini denetleyerek, mülklerin, çevrenin ve kamuoyunun zarar görmesini önler.

İş güvenliği uzmanı olmak isteyen kişilerin, Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından verilen iş güvenliği uzmanı belgesine sahip olmaları gerekmektedir. Söz konusu belgeyi alabilmek için Mimarlık, Mühendislik, Fen-Edebiyat Fakültelerine bağlı Fizik veya Kimya bölümü, Teknik Öğretmenlik, Meslek Yüksekokullarının İş Sağlığı ve Güvenliği bölümlerinin birinden mezun olmak gerekmektedir. İş güvenliği uzmanı belgesi beş yıl süre ile geçerlidir. Bu sürenin bitiminde eğitim kurumlarınca düzenlenen yenileme eğitim programlarına katılım göstermek mecburiyeti bulunmaktadır. İş güvenliği belgesi almak için üniversite sürecinin ardından zorunlu tutulan 220 saatlik eğitime katılım zorunludur. İş güvenliği uzmanlığı kursu Çalışma Bakanlığı tarafından yetkilendirilen kurumlarda verilir. Ancak iş güvenliği uzmanı belgesinin yenilenmesi için düzenlenen 5 yıllık sürenin azaltılması eğitimlerin daha sık yenilenmesi gerekmektedir.

Avrupa’ da, iş güvenliği hususunda, iş sağlığı hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri önleyici bir amaç taşır. Bütün işverenler yasal olarak iş güvenliği ile ilgili bir uzman ve bir işyeri he kiminden hizmet almak zorundadır. Onların uzmanlıklarının kapsamı işletmenin tipine ve riskine göre değişir.

Son dönemde İSG ile ilgili eğitim veren kurumların sayısı artmasına rağmen mezun sayısı ihtiyacı karşılayamıyor. Bu noktada da kişi sayısı çok olmasına rağmen talebin karşılanamamasını neye bağlıyorsunuz?

İş güvenliği eğitimi birçok bilim dalının alanına giren multidispliner bir çalışma alanıdır. Öncelikli olarak iş güvenliği kültürü benimsemeli ve yaşam biçimi haline getirmelidir. Çok boyutlu bir iş güvenliği eğitim algısı ölçeği oluşturulmalıdır. İş güvenliği eğitimine okullardan başlanarak öğrencilerin farkındalıklarının arttırılması gelecekte, işyerlerinde iş güvenliği kültürünün gelişmesini sağlanmalıdır. Eğitimlerin ihtiyaç halinde de düzenli aralıklarla tekrarlanması gerekmektedir

İş güvenliği profesyonellerine duyulan ihtiyacı sayıca kapatmak isterken kalite faktörü de ihmal edildiği de bir gerçek. Bunu azaltmak için neler yapılabilir?

Eğitimlerin niceliğini artırmaktan ziyade niteliği önemsenmeli ve kaliteli, amacına ulaşan eğitimler olması hedeflenmelidir. Eğitmenlere verilen eğitimler düzenli aralıklarla tekrarlanmalıdır. Eğitmenler kendi içlerinde de sınıfsal olarak kademelendirilmeli ve rekabet ortamı oluşturulmalıdır. Eğitmenlerin bilgilerini güncel tutmaları adına daha sık aralıklarla belirli sınavlara tabi tutulmaları gerekmektedir. Gerekirse eğitmenleri de denetleyen bir birim oluşturulmalı bu eğitmenler denetimden geçirilmedir.

İşyerlerinde kaynak tahsis etmek suretiyle İSG’yi iyi yöneten kuruluşlar, piyasada ne gibi rekabet avantajı sağlıyor?

İSG’yi iyi yöneten firmalar, iş kazası ve meslek hastalıklarının maliyetlerini azaltarak karlılıklarını arttırmaktadırlar. Yapılan araştırmalar da İSG uygulamalarının kaza oranları üzerinde olumlu etkileri olduğunu ortaya koymuşlardır. Bütçesine İSG harcamaları için kaynak tahsis eden imalat firmalarının, Türkiye’deki İSG mevzuat şartlarını sağlamak amacıyla daha fazla kaynak tahsis ettikleri ortaya koyulmuştur. Bunun doğal bir sonucu olarak, işletme bütçelerine kaynak tahsis eden imalat firmalarının iş kazası maliyetlerinde istatistiki manada daha fazla azalma sağladıkları görülmüştür. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin planlı ve programlı çalışmalar yapılmasının ve işletme bütçelerine kaynak tahsis edilmesinin kaza sıklık ve ağırlık oranları ile iş kazası maliyetlerinin iyileştirilmesini sağladığı sabittir.

İş güvenliği için yatırım yapılması, süreç ve üretim teknolojisinin doğasında pozitif değişikliklere yol açacaktır. Öyle ki, bu tür yatırımlar malzeme veya enerji tasarrufu yapılarak reel maliyetlerin azalmasını sağlayacaktır.