BM verilerine göre, her yıl küresel olarak 92 milyon ton tekstil atığı ortaya çıkıyor ve bu, her saniye bir kamyon dolusu tekstil atığı oluştuğu anlamına geliyor.

Üretim faaliyetleri esnasında 86 milyar olimpik yüzme havuzundaki suya eş değer, ortalama 215 trilyon litre su harcanıyor. Tekstil üretiminde yaklaşık 15 bin ayrı kimyasalın kullanıldığı tahmin ediliyor ve bazıları doğada on yıllarca kalıyor.

Bu yıl üçüncüsü kutlanacak olan 30 Mart Uluslararası Sıfır Atık Günü’nün "Moda ve tekstilde sıfır atık" olarak belirlenen teması kapsamında düzenlenecek etkinliklerle hızlı moda dinamikleri sonucu ortaya çıkan atık krizine karşı farkındalık oluşturulması amaçlanıyor.

Ülkelerin tekstil atıkları, bölgeye ve tekstil üretiminin ekonomilerindeki konumuna göre farklılık gösteriyor. Yoğun tekstil üretimiyle bilinen Çin, en büyük tekstil atığına sahip ülkelerden. Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi verilerine göre ülke, dünyadaki tüm tekstil üretiminin yarısından sorumlu ve 2022'de ortalama 22 milyon ton tekstil atığı oluştu. Ortaya çıkan bu atığın sadece 5'te biri geri dönüştürülebildi.

Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansına (EPA) göre ülkede 2018 yılında ortalama 17 milyon ton tekstil atığı oluştu, geri dönüştürülen miktar ise 2,51 milyon ton olarak kayıtlara geçti.

Avrupa Çevre Ajansı (EEA) verilerine göre AB ülkeleri, 2020 yılında yaklaşık 6,95 milyon ton tekstil atığı üretti. Kişi başına 16 kilograma denk gelen bu atığın 4,4 kilogramı yeniden kullanım ve geri dönüşüm için ayrı olarak toplanırken 11,6 kilogramı evsel atığa karıştı.

- Kullanılmış giysi sorunu ve devasa tekstil çöplükleri

BM Ticaret Veri Tabanı'na (Comtrade) göre, 2021'de küresel kullanılmış kıyafet ihracatının yüzde 30'u Avrupa Birliği, yüzde 16'sı Çin, yüzde 15'i ABD; ithalatın ise yüzde 28'i Asya, yüzde 19'u Afrika ve yüzde 16'sı Latin Amerika tarafından yapıldı.

Asya'da Pakistan, Afrika'da Gana ve Kenya, Latin Amerika'da ise Şili ve Guatemala, kullanılmış kıyafet alan ülkeler olarak başı çekti.

Dünyanın farklı bölgelerinde üretilen tekstil ürünleri, kullanım süresi dolduktan sonra, çoğunlukla düşük gelirli ülkelere gönderiliyor ancak gönderilen kıyafetlerin bir bölümü kullanılamaz durumda oluyor. Bu eski kıyafetler, bu ülkelerde devasa çöplüklere dönüşerek halihazırdaki atık sorununu daha da ağırlaştırıyor ve çevresel problemlere yol açıyor.

Şili’de, Atacama Çölü'ndeki tekstil çöplüğü, bunlardan en bilineni olarak öne çıkıyor. Çöplük, aynı zamanda "moda mezarlığı" olarak da biliniyor. Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE) 2024 verilerine göre, Uyguladığı esnek politikalar sonucu ülke, dünyanın en çok tekstil atığı ithal eden 10 ülkesinden biri oldu. Latin Amerika’da bu alanda ilk sırada bulunan Şili, sadece 2021'de diğer ülkelerden 126 bin ton tekstil atığı aldı.

İthal edilen bu tekstil ürünlerinin yüzde 75’i yani ortalama 30 bin tonu, yeniden kullanılabilecek durumda olmadığı için Atacama Çölü’ne bırakıldı. Bunun sonucunda bölgede ciddi kirlilik problemi meydana geldi.

- Gana'da "Ölü Beyaz Adamın Giysileri"

Gana’nın Accra kentinde yer alan Kantamanto Tekstil Pazarı, dünyanın tekstil atığı yükünü taşıyan bir diğer nokta olarak biliniyor. Aynı zamanda Batı Afrika’daki en büyük ikinci el kıyafet pazarı olan, yaklaşık 30 bin kişinin çalıştığı Kantamanto'ya her hafta ortalama 100 konteyner dolusu yani yaklaşık 15 milyon parça yeni kıyafet geliyor. Bu miktar, yılda 114 bin ton giysi atığına denk geliyor. Ürünlerin yüzde 40'ı yeniden kullanılamayacak durumda olduğu için büyük çoğunluğu bölgedeki çöplüklere gönderiliyor. Yerel halk, bu giysileri "Ölü Beyaz Adamın Giysileri" olarak adlandırıyor.

Tekstil atıklarının gönderildiği bir diğer Afrika ülkesi Kenya, kıtanın en büyük, dünyanın ise 8'inci büyük kıyafet ithalatçısı konumunda bulunuyor.

Kenya'nın, 2021 yılındaki ithalatı 185 bin ton olarak gerçekleşirken bu ülkeye en fazla kullanılmış kıyafet ihraç eden ülkeler, Polonya, Almanya, Birleşik Krallık ve Macaristan oldu.

Ülkeye gelen ikinci el kıyafetlerin yaklaşık yarısı, kullanılabilecek durumda değil. Hasarlı, kirli ya da yırtık olan, ülkenin iklimine veya geleneklerine uymayan bu kıyafetler, ne satılabiliyor ne de kullanılabiliyor. Sonuç olarak, Kenya'ya bir yılda gelen 900 milyon parça ürünün 450 milyonu tekstil atığına dönüşüyor.

Ülkede gelişmiş atık bertaraf sistemi bulunmadığı için ikinci el giysilerin yarısı çöplüklere, döküm sahalarına veya nehirlere karışarak çevre, su ve hava kirliliğine neden oluyor. Tekstilde kullanılan bazı malzemelerin petrol bazlı, biyolojik olarak parçalanamayan, zararlı ve toksik maddeler içeren sentetik materyallerden oluşması nedeniyle ortaya çıkan durum, "zehirli sömürgecilik" olarak da adlandırılıyor. Tekstil atıklarının en çok toplandığı çöplükler, Nairobi’deki Dandora Çöp Sahası ve Kibera Slum Çöp Sahası olarak biliniyor.

- "Birbirini ezen insanların hikayelerini okuyoruz"

İzmir Ekonomi Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Tekstil ve Moda Tasarımı Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şölen Kipöz, kıyafet ihraç eden ve bunları alan ülkeler arasındaki ilişkiyi AA muhabirine değerlendirdi.

Ortaya çıkan durumun özellikle Afrika ülkelerinde ciddi insanlık problemine yol açtığına dikkati çeken Kipöz, "Son 10 yılda Küresel Güney ülkeleri, Küresel Kuzey’in atölyesi olmakla kalmayıp atık merkezi veya çöp tenekesi haline geldi. Atık giysi kolilerini taşırken bebeklerini ezen kadınların, en iyi durumda olan giysileri kapmak için giysi pazarlarında birbirini ezen insanların hikayelerini okuyoruz. Bu bölgelerin halkları, günde en fazla 4,5 dolar kazançla bu giysileri dönüştürmek, kenti temizlemek ve ileri dönüşüm odaklı moda sermayesi yaratmak zorunda bırakılıyor." dedi.

Afrika ülkelerinin en düşük kalite ikinci el kıyafetlerin en büyük ithalatçıları olduğunu belirten Kipöz, Küresel Güney'deki diğer ithalatçı ülkelerin de düşük kaliteli ve çoğunlukla giyilemeyecek durumdaki kıyafetleri büyük miktarlarda aldığını anlattı.

ABD ve AB gibi büyük ekonomilerin, Afrika ülkelerine düşük maliyetli ikinci el kıyafet ithalatını teşvik eden ticaret anlaşmaları yaptığını dile getiren Kipöz, "Örneğin, ABD'nin Afrika Büyüme ve Fırsat Yasası (AGOA), bazı ülkelerin ikinci el kıyafet ithalatını yasaklamasını zorlaştırıyor. 2016 yılında Doğu Afrika Topluluğu (EAC), yerel tekstil sanayisini desteklemek için ikinci el kıyafet ithalatını yasaklamaya çalıştığında ABD, bu ülkelere ticari yaptırımlarla baskı yapmış ve Kenya gibi bazı ülkeler bu kararlarını geri çekmek zorunda kalmıştı." dedi.