Deniz DİKMEN

Senenin sonuna geldik, aralık ayı kendini soğuk ve karanlık günleri ile gösteriyor. Kış gündönümü kuzey yarımkürede 21 Aralık gününe denk gelir ve yılın en uzun gecesidir. 22 Aralık itibarı ile günler tekrar uzamaya başlar.

Gündönümü, Neolitik çağlardan bu yana insanların yıllık döngüsü için önemli bir oryantasyondu. Günlük yaşantılarına etki eden hayvanların çiftleştirilmesi, mahsullerin ekimi, kışlık rezervlerin organize edilmesi gibi olayları doğanın döngüsüne göre ayarlanırdı. Bu günlerde astronomik parametrelerden de yararlanılırdı.

İnsanın doğa ile bir bütün içinde yaşaması pek çok kültürel, mitolojik, geleneksel veya örneğin Pagan dinler gibi inançsal olgulara da temel olmuştur çünkü insanların hayatta kalmaları mevsimlerdeki değişimlere bağlıydı.

Kış gündönümü antik çağlarda güneşin veya bir güneş tanrısının gökyüzünden kaybolması ve ardından tekrar doğmasına bağlanıyordu. Sembolik olarak ise doğada yaşanan bu olay ölüm ve yeniden doğum ile eşdeğerdi.

Gelin bir göz atalım

Aralık ayın ilk günlerinde başlayarak Ocak ayın ilk haftasına kadar dünyanın birçok ülkesinde Hıristiyan alemi Noel kutlamaları yapar. Noel’in temelinde de bu mevsimsel doğal değişiklikler vardır. Ancak, Noel kutlamaları kültürel veya yöresel olarak farklı geleneklere de sahne olur. Gelin dünyayı birlikte gezelim ve bazı ülkelerdeki farklı Noel kutlamalarına bir göz atalım.

Örneğin Norveç’te Noel kutlamalarında tüm ülkede süpürgeler saklanır çünkü Noel’de cadıların evlerin çatılarında dolaştığı ve ailelere zarar vermek istediğine inanılır. İnanışa göre ancak, süpürgeler ortadan kaybolduğunda ortalıkta gezinmeleri ve zarar vermeleri engellenmiş olur. 

İsveç’te Gaevle kentinde 1966 yılından bu yana her sene 1 Aralık günü Kale Meydanı’nda on üç metre boyunda dev bir hasır keçi maketi hazırlanır. Keçi Kuzey Avrupa’da yaşayan hani kocaman boynuzları olan keçi türünün bir maketidir ve bu Noel keçisinin hikayesi aslında eski Pagan festivallerine dayanır. Noel keçisinin boynuzu bereket boynuzudur. Tarımdaki bereketli hasatı işaret eder. Noel döneminde güneş astrolojik olarak oğlak burcuna giriş yapar ve Norveç’te eskiden bu dönemde İskandinav tanrısı Njord’a bir oğlak kurban edilirdi.

Avusturya’da kutlamalar

Avusturya’da ise Noel döneminde Krampus gecesi kutlanır. Krampus figürü daha çok Avusturya, Lihtenştayn, Macaristan, Hırvatistan, Slovenya, Güney Almanya, Çek Cumhuriyeti ve Kuzey İtalya Bölgesi’nde tanınır ve kökeni Alp Dağları’nda Hristiyanlık öncesine aittir. Noel geleneklerinde Krampus şeytanımsı bir varlıktır. Aslında o Noel Baba’nın karşıtı olarak kabul edilir. Noel Baba uslu çocukları sevip hediye ve çikolata getirirken, Krampus yaramazlık yapan çocukları cezalandırırmış.

Krampus gecesi 5 Aralık’ta yapılır ve Avusturya’da gençler bu korkunç figüre bürünür ve sokaklara çıkıp insanları korkutur. İnanışa göre 6 Aralık’ta Krampus Aziz Nikola ile birlikte kente iner ve elindeki sopası ile yaramaz çocukları cezalandırır. Bu gelenek 16’ıncı yüzyıla kadar dayanmaktadır.

İrlanda’da örneğin Noel döneminde kapılar açık tutulur, sabaha kadar şöminenin ateşi yanar ve cam kenarları kırmızı mumlarla süslenir.

Tüm bunlar bir evin sıcak ortamını ve barınmayı sembolize eder ve aslında İsa Peygamberin doğumunda Hazreti Meryem ve Hazreti Yusuf’un bir barınak bulamamasından dolayı doğumun bir ahırda gerçekleşmesine atıfta bulunur. 

İzlanda’da durum

İzlanda’da ise, Noel Gecesi’nden 13 gün evvel 12 Aralık günü çocuklar ayakkabılarını cam kenarlarına koymaya başlarlar. İzlanda’nın meşhur cüce tipi varlıkları olan bir nevi mistik 13 kardeş trol vardır. İşte o Trol kardeşler her gün peş peşe ve teker teker şehre gelip cam kenarındaki çocukların büyük umutla bıraktıkları ayakkabılarına hediye koyarlarmış. Efsaneye göre bu onüç trolün annesi Gryla ve babaları Leppaludi’dir. Anneleri Gryla haylaz çocukların kokusunu alma yetisine sahip ve Noel döneminde dağlara çıkıp yaramaz çocukları avlamaya ve ardından pişirmeye başlarmış. Babaları Leppaludi ise çok gamsız ve tembelmiş. Eşinin önüne koyduğu bu yemekleri yemekle meşgul olurmuş. 

Günümüzde İzlandalı çocuklar bu ilginç hikayenin sonunda on üç trolün iyi çocuklara hediye, yaramaz çocuklara ise çürük patates bıraktığına inanırlarmış. İzlanda halkı bu efsanenin ülkelerinde buz gibi kış gecelerinde evsiz, fakir ve aç kalan insanların hayatta kalabilmek için her şey yedikleri çok eski dönemlerden kaldığına inanır.

İtalya’da Noel Anne

İtalya’da ise her ne kadar bir Noel Baba figürü olsa da çocuklar 6 Ocak günü, Epifani günü, Befana adında yaşlı bir kadının, bir nevi yaşlı bir Noel annenin kendilerine hediye getireceklerine inanırlar ve bu sebeple uzun çoraplarını şöminelerin başına asarlar.

Hristiyan inanışına göre, 6 Ocak günü İsa Peygamberin doğumundan 12 gün sonra Doğu’dan gelen üç müneccim Isa bebeği ilk ziyaret eden kişiler olur ve kendisine armağanlar bırakırlar. Noel sadece kuzey kürede değil aynı zamanda tabii güney kürede de birçok ülkede kutlanır. Dünya çapındaki en uzun Noel kutlamaları Filipinler’de yapılır. Noel de sevgi, mutluluk, renk, mutlu toplum ve kutlama yemeği ön plandadır. Noel’i kutlayan tüm ülkelerde olduğu gibi ailenin Noel gecesi bir araya gelmesi çok önemlidir. Filipinler’de Noel ağacının yanı sıra “parol” adını verdikleri bir çeşit süs feneri de Noel’in önemli bir ögesidir.

‘Parol’ kelimesi İspanyolca ‘farol’ kelimesinden gelir ve fener anlamını taşır. Bu fenerler bambu veya Japon kakıdı kullanılarak hazırlanır ve kandiller veya mumlarla aydınlatılır. Filipinler’de San Fernando kenti ise Noel kutlamalarının merkezi haline gelmiştir ve Aralık ayın ortasında burada dev kağıt fenerleriyle yapılan bir festival ile ün kazanmıştır.

Parol, Filipinler’in İspanyol sömürge döneminde dokuz günlük Noel alayında geleneksel gösterilerin bir parçasıydı. Başlangıçta dikdörtgen ve beyaz olan bu kağıt fenerler zamanla renkli ve yıldız şeklinde olmaya başlar. 

Yemekler de farklılık gösterir

Noel’de sadece gelenekler farklılık göstermez, aynı zamanda yenilen yemekler de yörelere göre farklılık gösterebilir. Her ne kadar Hindi, kaz veya zengin bir et yemeği geleneksel bir Noel menüsü olsa da ülkelere göre bazı farklı özellikler de öne çıkar.

Örneğin, Polonya’da Noel yemeği Wigilia geleneğinde yapılır. Noel yemeği gökyüzünde ilk yıldızın yükselmesi ile başlar. Bu yıldız Beytüllahim’de İsa Peygamberin doğuşunu haber eden yıldıza bir atıftır. Noel yemeği çok uzun sürer ve on iki çeşit olarak hazırlanır. Bu on iki rakamı hem İsa Peygamberin on iki havarisini hem de gelecek yılın on iki ayını sembolize eder.

Bazı ülkelerde ise Noel de kırmızı et pek yenmez örneğin Finlandiya’da olduğu gibi. Finlandiya’da Noel için her türlü balık hazırlanır özellikle somon ve Hering balığı yenir. Ayrıca pancar, patates, havuç ve kabak garnitür olarak kullanılır.

Çocuklar için özellikle bademli ve üstü tarçınlı sütlaç hazırlanır ve sütlacın içindeki bademi ilk kim bulursa ona hediye verilir. Tatlı olarak ayrıca erikli tart, zencefilli kurabiyeler de tercih edilir ve sıcak şarap içilir. 

Wikingler’den kalan gelenek

Norveç’te ise Wikingler’den kalan bir gelenekle Noel’de bilinen menülerin haricinde patatesli kuzu veya kuzu başı hazırlanır. Grönland Adası’nda Noel, Mattak yani Balina eti ve Kiviak ile kutlanır. Kiviak yerel halkın hazırladığı çok geleneksel bir yemektir ve bir deniz kuşu türünün bir fok derisinde yedi ay boyunca fermente edilmesi ile ortaya çıkar.

Portekiz de Noel sofrasında mutlaka zengin bir balık ve deniz ürünleri menüsü bulunur. Özellikle büyük ahtapot hazırlanır. Portekiz’deki sofraya Consoada denir. İsviçre sofralarında kırmızı et fondü, kızartma patates ve özellikle peynir çeşitleri ve çikolata bulunur.

Japonlar çok fazla Noel kutlaması yapmamalarına karşın her yıl Noel günü tüm Japonya KFC dükkanlarına koşar. 1974 senesinde markanın yapmış olduğu çok başarılı bir “Noel için Kentucky” kampanyasının ardından her yıl Japonlar Noel günü bu dükkanda bir tavuk menüsü yemek için sıraya girerler. Ülkede böyle bir trend oluşmuştur.

Mısır’da et yenmez

Mısır’da da Noel döneminde altı hafta boyunca hiçbir şekilde kırmızı et, tavuk veya balık yenmez. Noel bu ülkede bir nevi oruç dönemi gibi yaşanır. Fakat altı haftanın sonunda Ocak ayın başında ise sofralar tüm besinlerle donatılır ve bayram havası eser.

İşin özüne baktığımızda ise, Noel dünya yeryüzündeki birçok bayram gibi insanların aydınlığa, huzura, ailesine ve mutluluğa kavuşmasını amaçlar. İnsanın çocukluğundan itibaren kötülüklerden uzak durmasını ve iyi bir insan olmaya gayret etmesini hedefler.

Bu vesile ile ben de bu yılın kış döngüsünün sona erdiğinde ve günlerin tekrar uzamaya ve aydınlanmaya başladığı bu dönemde, yeryüzündeki tüm insanlığın barışa, sevgiye, berekete ve kardeşliğe kavuşmasını dilerim.