Hakan DİKMEN

Bu haftanın başında Türkiye'nin Güneyinde, Suriye'nin kuzey sınırı yakınlarında 7.8 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Depremi 11 dakika sonra 7.4 büyüklüğünde bir artçı sarsıntı izledi. 7.8 büyüklüğündeki deprem, sığ derinlikte faylanmadan kaynaklandı. Olay, ya kuzeydoğu-güneybatı yönünde dikine yakın bir sol yanal fayı ve güneydoğu-kuzeybatı yönünde bir sağ yanal fayı parçaladı . Sarsıntı Suriye, Lübnan, Kıbrıs, Yunanistan ve İsrail'de de hissedildi. 

Devletimiz tarafından hemen bazı önlemler alındı. Ve ülkemizin her yanından tüm dünyadan yardım malzemeleri gelmeye başladı. Kampanyalar başlatıldı. Beklenmedik bir zamanda bu afetle karşılaşılması nedeniyle, ilk başlarda bazı organizasyon bozuklukları oldu. Ama bir anda ülkemizin tüm insanları tek yürek olarak kendi üzerine ne düşüyorsa yapmaya başladı. 

Bu facia ile birlikte ABD Jeoloji Araştırması (USGS), ekonomik etkinin 1 milyar ABD Dolarını aşabileceğini belirtiyor. Bu miktarın şimdilik yüzde %34 gerçekleşmesine şans veriliyor. 1 milyondan fazla nüfusa sahip bir şehir olan Kahramanmaraş, Malatya, Hatay bölgesi gibi sert darbe alan şehirler ilk raporlara göre çok fazla etkilendikleri belirlendi. 10 büyük şehrin çöken binalardan ağır şekilde nüfusun etkilendiğini gösteriyor haberler.

Depremin merkezi üssü olarak Kahramanmaraş şehrini görülüyor. Ölü sayısı şimdiye kadar çok fazla ama bu yazıyı yazdığım ana kadar yaklaşık 30 kişi göçük altından çıkarıldı. Yüz bine yakın da yaralımız var. Bu afetin belirlenen can kaybı 20 binleri geçecek gibi...

Bölge sanayi merkezi olarak kabul ediliyor. Türkiye'nin tekstil endüstrisinin büyük plastik üretiminin de kalbi sayılan bilhassa Gaziantep'te ve diğer deprem yaşayan şehirlerde etkilenen ekonomi büyük. Ayrıca, bölgede üretilen kimyasallar da var. Bunların arasında soda külü, polyester lifleri ve polimerler, gübre ve polietilen tereftalat yer alıyor . 

Ham petrol, depremin Türkiye'deki petrol terminallerinden birinde ihracat operasyonlarını durdurmasına yol açmasıyla yüksek işlem gördü.

Güçlü dolardan, jeopolitik risklerden ve ülke dışındaki yüksek enflasyon göstergelerinden gelen baskılara büyük bir depremin eklenmesiyle Türkiye lirası Pazartesi günü rekor bir düşüş yaşadı ve borsalar tepetaklak oldu. Lira, kayıplarının çoğunu geri almadan önce erken ticarette 18.85'e düştü.

Türkiye'nin ana hisse senetleri yüzde 4,6'ya kadar geriledi, bankalar yüzde 5'ten fazla değer kaybettikten sonra yüzde 2,5 civarında düşen kilit endekslerle bazı kayıplarını telafi etti.

Hatay ve Gaziantep havalimanlarındaki uçuşlar hasar nedeniyle kapatıldı. Kurtarma ekiplerini ve yardım malzemelerini taşıyan uçakların bir an önce bölgeye ulaşabilmesi için tarifeli seferler de durduruldu . Şu anda sadece yardım ve kurtarma ekiplerini taşıyan uçakların Gaziantep havalimanına iniş kalkış yapmasına izin veriliyor. Deprem nedeniyle pisti hasar gören Hatay Havalimanı tüm uçuşlara kapatıldı.

Türkiye'nin güneyindeki Adana ilindeki havalimanı bir sonraki duyuruya kadar uçuşlara kapatıldı. Deprem, İskenderun Körfezi'ndeki limanda çıkan yangın nedeniyle İskenderun limanı da operasyon için kapandı. Ayrıca, ülkenin devlet enerji şirketi Botaş, etkilenen illere doğal gaz akışını durdurdu, ancak bölgedeki petrol boru hatlarında herhangi bir hasar tespit etmedi. Ardından Denizcilik Genel Müdürlüğünün Twitter hesabından yapılan açıklamada, İskenderun Limanı'ndaki yangının söndürüldüğü, alandaki binden fazla konteynırın tek tek ayrıştırılma çalışmalarının devam ettiği bildirildi.

Limanın rehabilitasyonuna süratle başlanacağı belirtilen açıklamada, "Bölgede, İskenderun Bölge Liman Başkanlığı rutin olarak hizmet vermekte olup denizcilik faaliyetleri başlamıştır." ifadeleri kullanıldı. 

Hatırlanacağı gibi, merkez üssü Pazarcık olan Depremin, İskenderun Limanı da dahil olmak üzere Kahramanmaraş çevresinde lojistik ve ulaşım altyapısında önemli hasar oluşturmuştu. 

Dörtyol limanındaki operasyonlar da bir sonraki duyuruya kadar askıya alındı. Dörtyol limanı bildiğiniz gibi, ham petrol ve kuru yük gemi seferleri için çok önemli bir liman. Yakındaki limanlara uğrayan gemi trafiğine hizmet veren bir yakıt ikmal merkezi olarak da çalışmaktadır.

Size bu raporu yazarken ekonomimizi nasıl yakından ilgilendiren bir afet yaşadığımızı da anlatmak istiyorum. Bu nedenle bazı anlattığım konular, ilk olarak acil önelemlerle yapılan çalışmalardır. Tabii ki devletimizin yüce gücüyle en kısa sürede bu tip hasarlar onarılarak hizmete girmektedir. 

Ceyhan'ın batısındaki Mersin Limanı, kapanmadı şu an hizmet veriyor. Allahtan Türkiye'nin ana rafinerileri ülkenin diğer yörelerinde bulunuyor ve depremden etkilenmediler.

Depremin ardından önlem olarak Akdeniz kıyısındaki Ceyhan ihracat terminaline ham petrol akışı da durduruldu. Ancakbu durdurma Kuzey Irak ve Azerbaycan'dan petrol ticareti için hayati bir değer taşımaktaydı. Ceyhan petrol terminalinin askıya alınması nedeniyle ham petrol fiyatları yükseldi. Eldeki verilere göre liman, Ocak ayında günde 1 milyon varilden fazla, yani küresel arzın %1'ini ihraç etti.

Enerji Sektörü de Deprem Etkisi altında kalan sektörlerdendi. Türkiye'de meydana gelen deprem nedeniyle enerji altyapısı hasar gördüğünden, ülkedeki elektrik ve doğal gaz gibi enerji emtia arzını etkiledi.

Deprem ve artçı sarsıntılardan etkilenen 27'den fazla belediyede elektrik kesintisi oldu. Ayrıca, Gaziantep ili Nurdağı ve İslahiye'deki giriş istasyonlarında Doğal Gaz akışının durdurulması , ülkedeki gaz arzını sıkılaştırdı. Türkiye'nin elektrik karmasında yakıt olarak doğal gazın payı %30'dan fazla pay ile en yüksek olanı. Bu nedenle, doğal gaz akışı kesintileri düşük güç kullanılabilirliğine neden olabilir. Ama bu bir haftalık süre içinde hayatın normale dönmesi için devletimiz var gücü ile çalıştı, çalışmaya da devam ediyor. 

Türkiye'de deprem nedeniyle enerji altyapısında oluşan hasar

Doğal Gaz devlet kuruluşu BOTAŞ, gaz iletim hattında meydana gelen hasar nedeniyle Gaziantep, Hatay ve Kahramanmaraş illeri ile bazı ilçelerde doğal gaz akışının durdurulduğunu bildirdi. Bunun nedeni ise Kahramanmaraş'ın Türkoğlu ilçesindeki ana iletim hattının hasar görmüş olması ve depremin merkez üssüne yakın olması. Bu nedenle bu bölgelerde de elektrik kesintisi oldu. 

Türkiye Elektrik İletim A.Ş., zarar gören elektrik hatlarının onarımı için çalışma başlattı ve Türkiye'de 30'dan fazla trafo merkezinin hasar gördüğü bildirildi.

Enerji Bakanlığı, hastaneler, yemekhaneler vb. gibi temel hizmetlere kesintisiz elektrik ve gaz sağlamak için mobil güç üniteleri ile destek sağladı.

Türkiye'de spot piyasada elektrik fiyatları Ocak 2023'te %5-8'lik bir düşüş eğilimine giriyordu ve bunu 2022'de Rusya-Ukrayna krizi nedeniyle çok yüksek fiyatlar izledi. 

Şimdi, enerji altyapısına verilen zarar, elektrik ve doğal gaz gibi enerji emtialarının kullanılabilirliğini azaltabilir ve dolayısıyla kısa vadeli görünümde fiyatlar artabilir. Şubat 2023 ve Mart 2023 aylarına dikkat etmekte yarar var.

Savaş nedeniyle, Türkiye'de elektrik fiyatları zaten yüksekti. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), endüstriyel tüketicilere yönelik riski en aza indirmek amacıyla geçtiğimiz ay endüstriyel tüketiciler için elektrik fiyatlarında %16'lık indirimin yanı sıra serbest piyasa elektrik fiyat tavanını 4800 TL/MWh'den 4200 TL/MWh'ye düşürdü. TL/MWh. Bu, doğal afetin elektrik piyasası üzerindeki etkisini bir miktar dengeleyebilir.

İlaç Sektörünün Karnesi de çok kötü değil. İlk iki günün paniği ve şaşkınlığı ile aksamalar oldu ama çok kısa sürede bu durum da normal akışına kavuştu. Türkiye, gelişmekte olan ülkelere düşük hacimli ilaç ve klinik malzeme ihraç ediyor. Depremden etkilenmeyecek kendi kendine yeten bir ilaç endüstrisine sahiptir. Klinik Sarf Malzemelerini teslim etmek için alternatif bir yol kullanılarak etki en aza indirilebilir.

Türkiye, Avrupa ve Asya arasında bir köprü olmasına yardımcı olan bir Coğrafi avantaja sahip olduğundan, bir önceki yıla göre yaklaşık yüzde 10'luk bir büyümeyle 2 Milyar Doların üzerinde farmasötik ürün (ilaç) ihraç etti, şirketlerin bazı zorluklarla yüzleşmeye hazır olması gerekebilir. Deprem nedeniyle düşük düzeyde lojistik etki olacaktır. Hammadde temininde yaşanan zorluklar ve artan maliyetler nedeniyle bazı ilaç firmaları ilaç üretimini askıya alabilir.

Tarım ve gıda ürünleri

Etkilenen bölgelerdeki başlıca mahsuller arasında pamuk, fıstık, badem, ceviz, kestane, üzüm bulunmaktadır. Başlıca ihracat geliri üreticilerinden bazıları pamuk ve antep fıstığı, ceviz ve badem gibi ağaç yemişlerini içerir.

Depremin olduğu bölgedeki Ekin alanı dağılımına dayalı ilk değerlendirme şöyle yapılabilir.

Antep fıstığı - %65, Ceviz - %25 ve Badem - %15. 

Fıstık etkilenen alan % 65

Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu'da iyi miktarda ağaç yemişleri - antep fıstığı, badem ve ceviz üretiliyor ve hasadının Temmuz ortasında başlaması bekleniyor. 

Pamuk etkilenen alan % 35

Büyüyen bölgelerin yaklaşık yüzde 35'i depremle sarsıldı. 2023-24 mahsulünün, depremin ardından azalan çiftçi geliri nedeniyle büyük olasılıkla düşürülmesi bekleniyor. Türkiye, pamuğun başlıca kaynak kaynaklarından biri olduğundan (organik, BCI, Sürdürülebilir pamuk dahil), bulunabilirlik üzerindeki deprem etkisi 2023-24 yılına yansıyabilir. 

Mısır etkilenen alan % 25

Büyüyen bölgelerin yaklaşık yüzde 25'i depremden etkilendi. 2023-24 mahsulünün, depremin ardından azalan çiftçi geliri nedeniyle düşürülmesi bekleniyor. Devam eden enflasyon ve devam eden Ukrayna krizi de mısırın piyasa fiyatını etkileyebilir.

Ceviz etkilenen alan % 25

Badem etkilenen alan % 15

Ayçiçeği etkilenen alan % 15

Bölgedeki ayçiçeği ekim alanlarının yaklaşık yüzde 15'i depremden etkilendi. Ayçiçeği ekiminin Mart ayı ortalarında başlaması planlanıyor. Çiftçi gelirinde, 2023-24'te ekin alanını aşağı çekmesi muhtemel bir düşüş öngörülüyor.

Arpa etkilenen alan % 8

Arpa alanının yaklaşık yüzde 8'inin depremden etkilenmiş olması bekleniyor. 2023-24 mahsulü geliştirme aşamasındadır ve afet, çiftçilik uygulamaları için gereken çiftçi gelirini etkileyebilir. Etkilenen bölgelerdeki ürün veriminde bir düşüş olduğunu tahmin ediliyor.

Temel Çıkarımlar

Türkiye, pamuk ve tekstil ürünleri için önemli kaynak noktalarından biridir. Devam eden pamuk pazarlama sezonunun deprem nedeniyle darbe alması muhtemeldir.

Türkiye'nin 2023-24 sezonu için mısır üretiminin, daha düşük ekim alanları nedeniyle gölgelenmesi muhtemel. Bölgede ayçiçeği tohumları için daha düşük bir ekim alanı olacak gibi görülüyor.

Ceviz üretiminin depremden orta derecede etkileneceği tahmin edilmektedir. Etkilenen mahsul alanı önemlidir, ancak verim kayıplarının benzer büyüklükte olma olasılığı daha düşüktür.

Doların Türk Lirası karşısında güçlenmesi ekonomide keskin bir enflasyona neden oldu. Ülke tahıllara, yağlı tohumlara ve diğer temel ihtiyaç maddelerine daha fazla talep duyacağından, doğal afet sıkıntıları artırdı. İskenderun limanı, depremden etkilenen tahıl, yağlı tohum ve gübreleri dünyaya dağıtıyor. Biran önce eski kapasitesine kavuşmasını diliyoruz. Ancak, diğer önemli limanlar çalışır durumdadır. İhracatın çoğunluğu Ege illerinden geçtiği için Türkiye'nin su ürünleri ihracatının etkilenme olasılığı daha düşüktür. 

Gelelim İnşaat Katagorisinde Deprem Etkisi’ne, 

Dünya mühendislik ve inşaat sektörünün Türkiye'deki depremden toplam inşaat hacmi açısından etkilenmesi beklenmemektedir.  Türkiye dünya ham demir çubuk ihracatında yaklaşık %18 paya sahiptir. Deniz yollarına erişimi olmayan Türkiye'ye komşu ülkeler, inşaat malzemeleri temininde zorluklarla karşılaşabilir.

Afrika ülkelerinde proje yürüten Türk MSİ yüklenicileri, Türkiye'nin 'Afrika Eylem Planı'nda herhangi bir değişiklik olması durumunda, daha kısa ve orta bölgelerde mali zorluklarla karşılaşabilir. Afrika'daki uluslararası inşaat işinin yaklaşık %20'si Türkiye'nin inşaat müteahhitleri tarafından yapılmaktadır. 

Altyapı ve sermaye projelerine verilen zararın değerlendirilmesi henüz yapılmadı, bu önceden binlerce milyara çıkarılabilir. Hatay Havalimanı'nın pisti büyük hasar gördü

Türkiye'de Gaziantep, Malatya, Diyarbakır, Adana, Şanlıurfa bölgeleri ciddi şekilde etkilendi, çok sayıda yüksek bina moloza döndü. Ayrıca Hataya komşu Suriye’de de büyük yıkım var. Orası da Türk müteahhitlerini bekliyor. Bu projelerin yeniden geliştirilmesi potansiyel olarak onlarca yıl alabilir ve önemli miktarda maliyete neden olabilir. 

Başta çimento, inşaat demiri ve yapı çeliği olmak üzere inşaat emtia piyasalarında kısa süreli fiyat dalgalanmaları olabilir.

Türkiye, Avrupa ve Orta Doğu bölgeleri arasında hayati bir ticaret merkezi olduğundan, depremin etkisiyle tedarik zinciri kısıtlamaları genişleyebilir.

Türk limanlarında malzeme elleçlemedeki herhangi bir operasyonel zorluk, İsrail, Yemen, Hong Kong ve ABD gibi ülkelere çelik emtia tedarikini etkileyebilir.

Türkiye dünyanın 5’nci  büyük çimento üreticisi ve 2’nci  büyük ihracatçısıdır. ABD ve İsrail, Türkiye'nin ihracatına güveniyor. Deprem nedeniyle, kısa ve orta vadeli çimento arz sıkıntısının, sonunda fiyatların artmasına neden olması bekleniyor.

Türkiye'den kereste ve diğer ağaç ürünlerinde pazar bağımlılığı sınırlıdır. Kerestenin çoğu orta doğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Liman ve havalimanının kapalı olması nedeniyle sevkiyat gecikiyor.

İlk incelemeler, binanın çoğunun çökmesinin kötü inşaat ve tasarım uyarlamasından kaynaklandığını ortaya koyuyor. Mühendislik ve tasarım profesyonellerine olan talep, neden olunan zararları değerlendirmek için artmaktadır.

Bugün size yaşadığımız büyük felaketin oluşturabileceği hasarı ve bu afeti nasıl karşıladığımızla ilgili bilgileri derleyip yazdım. Dilerim ki Allah bir daha ülkemize herkese böyle bir feleket yaşatmasın.