Sedat YILMAZ

Küresel borç stokunun 305 trilyon doları geçtiği, gelişmiş ülkelerin 209 trilyon dolarla başı çektiği, gelişenlerin 90 trilyon dolar borçlulukla ekonomileri için çareler aradığı dünyada, dış ticarette yaşanan korumacılık, pandemi, jeopolitik riskler ve halen devam eden bölgemizdeki Ukrayna savaşı devlet bütçelerinde açıkları artırıyor.

Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) "Küresel Borç Monitörü" raporuna göre,  küresel borç tutarı Çin ve ABD’nin borçlarındaki artışın etkisiyle yılın ilk çeyreğinde 3,3 trilyon dolar arttı. Çin’in, Rusya’nın ve diğer gelişmiş ülkelerin durumu ABD’den farklı değil. Euro Bölgesi'nde kamu borcu Gayrisafi Yurt içi Hasıla’ya (GSYH) oranı, 2021 yılı son çeyreğinde yüzde 100’e ulaşmıştı.

Söz konusu borçluluk ve harcama yapma zorunluluğu devletlerin bütçelerine ciddi şekilde hasar veriyor. ABD federal hükûmeti bütçesi, Nisan’da gelirlerin neredeyse ikiye katlamasıyla 308 milyar dolarlık rekor bütçe fazlası vermesine karşılık 2022 mali yılının yedinci ayı olan Nisan itibarıyla toplam bütçe açığı 360 milyar dolar şeklinde gerçekleşti.

Türkiye’de borç ve bütçe açığı

Türkiye’de olay dünyadan farklı değil. Borçluluk oransal olarak birçok ülkeye göre daha iyi. En azından Maastricht kriterleri oranı olan yüzde 60’ın altında seyrediyor. Türkiye'nin brüt dış borç stoku, 2021 sonu itibarıyla 441,1 milyar dolar, net dış borç stoku 221 milyar dolar. Hazine garantili dış borç stoku 14,7 milyar dolar, kamu net borç stoku 1 trilyon 474,8 milyar lira. Buna göre, borç stokunun milli gelire oranı yüzde 54,9 şeklinde gerçekleşti.

Türkiye’deki bütçe ise 2022 Mart’ta 69 milyar liralık açık Nisan’da 50,2 milyar liraya geriledi. İlk çeyrekteki 31 milyar liralık fazlaya karşılık yılın ilk 4 ayında toplam bütçe açığı 19,4 milyar liraya çıktı. Aylık faiz dışı fazlanın 84,6 milyar liraya ulaştığı ve vergi gelirlerinin 136,3 milyar lira olduğu Nisan’da, faiz dışı giderler 195,1 milyar liraya yükseldi. Faiz dışı açık ise 31 milyar lira olarak açıklandı.

Konjonktürel kamu giderleri bütçe açığını artırıyor. Kur korumalı mevduatın gelecek dönemde finanse edilmesinin belirleyici olacağı bütçe performansı; vergi gelirlerinin faiz dışı giderlerden daha düşük olması ve Kamu İktisadi Teşekkülleri’ne (KİT) yapılan transferler sebebiyle menfi seyrediyor. Bütçe artan kamu giderleri desteğinde zayıflamayı sürdürüyor.

Bütçe dengesini neler etkiliyor

Hükümetin büyümeyi düşürmeme ve hane halkını enflasyona ezdirmeme tedbirleri kapsamında gelir vergisi düzenlemeleri, ÖTV’de eşel mobil sistemi, gıdada KDV indirimi ve doğalgazda sübvansiyonlar bütçe dengesini olumsuz şekilde etkiliyor. Söz konusu risklerin beraberinde artan kamu giderleri, 2021 yılının Nisan ayına göre 33,3 milyar lira daha fazla açık veren bir bütçeyi ortaya koyuyor.

Faiz hariç bütçe giderleri geçen yılın aynı ayına göre yüzde 111,8 artarak 195,1 milyar liraya, faiz hariç giderlerin bütçe ödeneklerine göre gerçekleşme oranı ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 7,9’dan yüzde 12,9’a yükseldi. Giderlerin bütçe ödeneklerine göre gerçekleşme oranı geçen yıl Nisan’da yüzde 8,2 iken bu yıl Nisan’da yüzde 12,2 olarak gerçekleşti.

Bütçe Ocak – Nisan döneminde 591,4 milyar lira olurken vergi gelirleri 136,3 milyar lira, genel bütçe vergi dışı gelirleri ise 23 milyar lira oldu. 2022 yılı Nisan ayı vergi gelirleri tahsilatı geçen yılın aynı ayına göre yüzde 78,6 artarak 136,2 milyar lira oldu. Nisan’da, faiz dışı giderler 195,1 milyar liraya yükseldi. Faiz dışı açık ise 31 milyar lira olarak açıklandı. Ocak-Nisan döneminde KDV ve ÖTV’nin toplam vergi gelirleri içindeki payı yüzde 50,83, dolaylı vergilerin payı yüzde 64,5 ve dolaysız vergilerin payı ise yüzde 35,5.  

BOTAŞ’ın yükü 130 milyar lira

Nisan’da aylık yükü 4,6 milyar liraya ulaşan kur korumalı mevduatın (KKM) bütçeye yükü 16,3 milyar liraya çıkarken doğalgaz ithalatı yapan BOTAŞ’a borç verme şeklinde kaynak aktarma Nisan’da 5,7 milyar lira artışla 58,1 milyar lira şeklinde gerçekleşti. BOTAŞ'a ayrıca ilk dört ayda 5 milyar TL cari transfer yapıldı. Son 11 aylık dönemde BOTAŞ’ın bütçeye yükü 130 milyar lirayı geçti.

Nisan’da Hazine’nin nakit gelirleri 182,1 milyar lira, nakit giderleri 2263 milyar lira oldu. Faiz dışı giderler 211,1 milyar lira, faiz ödemeleri ise 15,2 milyar lira olarak gerçekleşti. Faiz dışı denge ise 29 milyar lira açık verdi. Böylece Nisan ayında nakit dengesinde 43,6 milyar liralık açık oluştu. Neticede Gayrisafi Yurtiçi Hasıla’ya (GSYH) göre yüzde 3,5 gerçekleşmesi öngörülen bütçe açığının yılsonunda 1-2 puan artışla yüzde 5’ler seviyelerinde oluşacağı öngörülüyor.

Nisan ayı bütçe gerçekleşmelerine göre, vergi gelirleri, faiz dışı giderlerden daha zayıf bir performans gösteriyor. Analistler, söz konusu durum alım gücündeki erimeyle birlikte yavaşlayan iç talep kaynaklı olabileceğini değerlendiriyor. Analistler, enflasyonla mücadele kapsamında temel mallarda yapılan vergi indirimleri ile KKM ve KİT’lere yapılan transferlerin de bütçe görünümünü bozduğunu dile getiriyor. Analistler Nisan’da Hazine’nin nakit dengesinde 43,6 milyar liralık açığın da bu şekilde yorumlanması gerektiğinin altını çiziyor.

Nakit dengesi zayıflıyor

Yatırım Finansman ekonomistleri, bütçe dengesinin yılın aynı dönemine göre 33,3 milyar lira daha olumsuz gerçekleştiğini, dolayısıyla Nisan’da nakit dengesinden daha zayıf görünüm sergilediğinin söylenebileceğini ifade ediyor.

Vergi gelirlerine en yüksek katkının dış ticaret ve ÖTV’den geldiğini belirten ekonomistler, “Yılık bazda reel olarak Katma Değer Vergisi (KDV) gelirleri yüzde 29 düşerken, Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) gelirleri yüzde 9 arttı. Bu durum, iktisadi faaliyete ilişkin karışık bir sinyal oluşturdu. KDV gelirlerindeki performans iktisadi faaliyetteki yavaşlamayı işaret ederken, ÖTV gelirlerinde reel bazda aylar sonra gözlenen toparlanma büyük ölçüde motorlu taşıtlardan alınan ÖTV kaynaklı” diyor.

Faiz dışı giderlere en yüksek katkının Ramazan Bayramı emekli ikramiyesi, KKM’ye yönelik transferler ve belediyelere ayrılan paylar ve 10 milyar lirayı aşan KİT’lere borç vermeden kaynaklandığını belirten ekonomistler, iktisadi faaliyetteki hız ve KKM’nin bütçe performansında belirleyici olacağını, 15 Haziran’da Mayıs bütçe verilerinin açıklanacağını ve yılsonu bütçe açığı oranının yüzde 4 seviyesinde gerçekleşebileceğini kaydediyor.

Bütçe açığı üçe katlandı

Tera Yatırım Başekonomisti Enver Erkan da Nisan bütçe gerçekleşmelerini değerlendirirken bütçe açığının harcamaların iki katına çıkması sebebiyle üçe katlandığını söylüyor. Ocak – Nisan döneminde bütçenin 19,4 milyar lira açık verdiğini hatırlatan Erkan, geçen yılın 4 aylık döneminde 5,9 milyar lira fazla veren  bütçenin geçen yıla göre daha olumsuz bir görüntü sergilediğini belirtiyor.

Devlet gelirlerinin yüzde 75 artışla 164 milyar liraya yükselerek, tüketici enflasyonuna göre ayarlandığında reel olarak küçük bir artışa işaret ettiğini ve yüzde 70 seviyesinde gerçekleştiğini belirten Erkan, “Vergi geliri, Nisan’da bir önceki yılki 76,3 milyar liraya kıyasla yüzde 78,6 artarak 136,3 milyar liraya ulaştı. İthal mallardan alınan vergiler liradaki bir yıl öncesine göre yüzde 45’ten fazla değer kaybı nedeniyle yüzde 131 artarak 44,1 milyar liraya yükseldi” diyor.

Erkan, vergi gelirlerinin alt kalemlerine bakıldığında, dolaysız vergi kalemlerinden gelir vergisinin ve kurumlar vergisindeki artışın enflasyon oranının altında kalmasının, gelirler tarafında zayıf yönü işaret ettiğine dikkat çekiyor.

Türkiye’nin artan enflasyonu ve risklerin borçlanma maliyetlerini artırıcı ve vadeleri kısaltıcı etki ile faiz yükünü yükseltebileceğine vurgu yapan Erkan, “Bu dönemde genişleyici mali politikalar çerçevesinde alınacak tedbir ve verilecek teşviklerin vergi gelirlerini azaltıcı, bütçe harcamalarını artırıcı etkilerini gözlemleyeceğiz. Yılsonu bütçe açığı beklentimiz GSYH’ye yüzde 4,6” yorumunu yapıyor.