Talip BAYRAM

Arı olmasaydı dünya ne halde olurdu acaba?

Arının şu yaşadığımız dünya üzerinde öyle büyük bir etkisi var ki tarif edilemez. Allah öyle çok özellik yüklemiş ki şu minnacık arının bedenine, kitaplar dolusu anlatsak da sanırım yeterli olmaz. Bal başlı başına zaten bir mucizedir. Ayrıca doğal dengeyi korumadaki faydalarını anlatsak bile sayısızca makale çıkar. Balarıları besin gereksinimlerini karşılamak amacıyla çiçekli bitkilerden, meyve ağaçlarından polen ve nektar toplarken bitkilerin tozlaşmasına ve ürün artışına inanılmaz katkı sunarak doğal dengeyi korurlar. Eğer arı olmasaydı bitkilerin hayatiyetlerini sürdürmesi sanırım bu denli mümkün olmayacaktı. Geçenlerde uzun ve detaylı bir şekilde bal konusunu işlemiştim, ancak bal o kadar derin bir konu ve arının üretim yaptığı balın dışında o kadar çeşit ürünü var ki o yazıda propolisi sadece kısa bir değinip geçmiştim. Propolisin sayısız faydaları gözüne alındığında özel bir yazı konusunu sanırım hakkediyordu. Bildiğiniz üzere genel olarak yazılarımda bilimsel çalışmalardan da destek almaya çalışıyorum. Propolis yazımda da İstanbul Teknik Üniversitesi Arı Teknokent’e kayıtlı olan BEEO Firması’ndan destek aldım diyebilirim. Tamamen bilimsel çalışmalar doğrultusunda hareket Firma, Propolis konusundaki çalışmalarını uzman gıda ve ziraat mühendisleri eşliğinde yapmaktadır. Oldukça çok sayıda ödülü bulunan BEEO, 2016 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Arı Teknokent’te gerçekleştirdiği Ar-Ge projesi ile TÜBİTAK, TTGV ve TÜSİAD tarafından inovasyon ödülüne layık görülmüştür. Bu projenin ana fikri, propolisin içerisindeki yararlı bileşenleri maksimum düzeyde koruyarak özütleniyor olmasıdır. 

Propolis, doğal arı ürünlerinden biri midir?

Propolis, köken itibariyle Latince (Yunan) bir kelimedir. ‘pro’nın anlamı savunmadır, ”polis” de şehir anlamına gelir. İki kelime birleşince ‘şehir savunması’ gibi bir anlam çıkar. Yani Propolis, arının kovanını dış tehlikelerden korumak için ürettiği bir üründür. Propolisin çok yararlı bir madde olduğu çok eski yıllardan beri bilinmektedir. M.Ö. yıllarda Roma’da propolisin ağrı azaltıcı, yara iyileştirici aktiviteleri olduğu kayıtlarda görülmekte ve hatta Mısırlılar bazı hastalıkların tedavi edilmesinde ve ölülerin mumyalanmasında bile propolisi kullanmışlardır. Yüzyıllar boyunca Yunanlılar ve Romalılar, propolisi deri apselerinin tedavisinde kullanmış, Afrika’da ise nerdeyse birkaç asırdır ilaç olarak kullanılmaktadır. Avrupa’ya gelince, kayıtlara göre propolisin ağız, boğaz enfeksiyonları ve diş sağlığı için kullandıkları görülmektedir. Propolisin eski zamanlara dayanan diğer bir kullanım şekli vernik olarak kullanılmasıdır. İtalya’da 17. asırda Stradivari, propolisi telli enstrümanların cilalanmasında da kullanmıştır. Yine aynı asırda Propolis Londra’da resmi ilaç olarak da listelenmiştir.

Propolis, denilen maddeyi arılar neden üretir? 

Antibiyotik özellikler taşıyan bir madde olan Propolis, yapışkan, kendine has kokusu, rengi açık kahverengiden koyu kırmızıya kadar değişebilen bir arı ürünüdür. Aslında doğada bitkilerde öz olarak bulunan Propolis, organik bir maddedir. Bitkiler tarafından, onları hem soğuktan hem de mikroorganizma saldırısından korumak amaçlı üretilmektedir. Arılar, bitkilerin yaprak, sap, tomurcuk veya gövdelerinde bulunan bu organik maddeleri toplar, kendi tükürük salgıları ve polenle karıştırarak işler, sonucunda da reçinemsi bir sıvı ortaya çıkar. İşte bal arıları tarafından toplanan bu sıvı öz daha sonra transforme edilerek güçlü ve yapışkan bir özellik kazanır, su geçirmez, antimikrobiyal ve ısı yalıtan bir özelliğe bürünür. Ortaya çıkan bu ürünün adı doğadan gelen şifa kaynağı “Propolis”dir. Daha sonra ise arılar kovanın giriş kısmına bu maddeyi tabiri caizse sıvar. Arılar kovanlarını dış etkenlerden koruyabilmek için bu maddeyi kullanır. Ayrıca kovanın içindeki mikroplara, virüslere karşı korunmak, kovandaki çatlakları onarmak için de kullanırlar.

Propolisin Bileşenleri Nelerdir?

Son zamanlarda yapılan araştırmalarda, propolisin en az bal kadar önemli bir arı ürünü olduğu tespit edilmiş, bağışıklığı güçlendirmek için her gün propolis yenmesinin büyük fayda sağladığı bilimsel çalışmalarla ortaya konmuştur. Propolisin bileşiminde % 45 reçine, %30 balmumu, fenolik bileşikler, % 5 mineral ve vitaminler bulunur. Propoliste 300 kadar bileşik tespit edilmiştir. Amino asitler, vitaminler, mineraller, Polifenoller, ketonlar terpenoidler, uçucu organik asitler, kumarın ve kuinonlar bulunmaktadır. Propolisin yapısı değişkenlik göstermektedir. Nedeni ise arının bu maddeyi topladığı bitkinin çeşitliliği, yine arının bu maddeyi toplama ve kullanma şeklinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca arıcılıkla uğraşan üreticinin, üretim şekline ve insan gıdasına uygun hale getirilirken kullandığı yöntemlere göre de değişiklik göstermektedir. 

Peki, hakiki propolis nasıl anlaşılır?

Bu konuda sahasında uzman, bilirkişi olarak kabul edilen 2 önemli kişiden görüş aldım. İlk olarak Türk Amerikan Bilim İnsanları Derneği (TASSA) Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Dilek Boyacıoğlu Hanımdan, 2. Kişi olarak da Gıda Yüksek Mühendisi Aslı Elif Tanuğur Samancı Hanımdan. Her iki hanımefendi de koronavirüs salgını sürecinde propolisin bağışıklık sistemi için çok önemli olduğunu, ancak piyasada çok fazla sahte ürün bulunduğunu belirterek alttaki yazılı olan görüşlerini ifade ettiler.

Türk Amerikan Bilim İnsanları Derneği (TASSA) Başkan Yardımcısı ve aynı zamanda İstanbul Teknik Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü’nden Prof. Dr. Dilek Boyacıoğlu; Propolisin arıların bitkilerin yaprak, sap ve tomurcuklarından topladığı fenolik ve flavonoid maddelerden oluşan tamamen doğal bir arı ürünü olduğunu belirtti. Boyacıoğlu, “Propolis, antioksidan, antibakteriyel, antifungal, antiviral, antienflamatuvar ve antitümör etkilere sahiptir. Ancak kovandan elde edildiği ham hali ile insan tüketimine uygun değildir ve sindirilemez. Bu nedenle propolisin insan sağlığına yararlarından bahsedebilmemiz için mutlaka doğru bir şekilde özütlenmesi gerekir. Bu teknik bir işlem olup, uzman gıda mühendisleri kontrolünde yapılmalıdır.  Propolis, yüksek oranda fenolik ve flavonoidler içeren reçinemsi bir maddedir ve kovanda arılar her petek gözünü propolis ile kaplar ve orayı steril hale getirir. Ayrıca kovandaki tüm açıklıkları propolis ile kapatır. Dolayısıyla propolisin tek başına su ya da yağ ile özütlenmesi mümkün değildir. Özütleme işlemi sırasında su ile birlikte mutlaka glikol, etanol, gliserol gibi bir işlem yardımcısı kullanılmalıdır. Aksi taktirde propolisteki faydalı bileşenler (fenolik, flavonoidler) özüte geçmez ve insan vücudu propolisin antioksidan özelliklerinden yararlanamaz.” dedi.

Çin Propolisi Faydalı Mıdır?

Sözlerine devam eden Boyacıoğlu, “İstanbul Teknik Üniversitesi Gıda Mühendisliği bölümünde yaptığımız araştırmada, 19 farklı ülkeden topladığımız, 50’si Türkiye’den olmak üzere, 130 adet propolisli ürünün, etken madde miktarını ve etiketinde belirtilen miktarda propolis içerip içermediğini analiz ettik. Sadece su veya yağ ile özütlendiği iddiası ile satılan ürünlerin, etiketinde belirtilen miktarda propolis içermediğini, propolise ait etken maddelerin bulunmadığını tespit ettik. Ayrıca ürünlerin birçoğunun da koruyucu ve katkı maddesi içerdiği halde, etiketinde beyan edilmediğini gördük. 130 ürünün %91’inin, sahte Çin propolisi (silikon dioksit, maltodekstrin, ağaçların yaprak, sap ve tomurcukları ve boyar madde katılarak üretilmiş toz ürün) içerdiğini ancak bu durumun etiketlerinde belirtilmediğini tespit ettik. Etiketinde beyan edilen miktarda propolis içeren ürünlerin ise sadece özütleme aşamasında su ile birlikte etanol, glikol, gliserol gibi maddelerin kullanıldığı ürünler olduğunu gördük. Dolayısıyla su veya yağ bazlı iddiası ile satılan ürünlerde, tüketicinin yanıltıldığını, hiç propolis içermediği ya da eser miktarda propolis içerdiği halde, yüksek miktarda propolis içeriyormuş gibi ürünlerin etiketlendiğini belirledik.” dedi.

Propolisin oluşmuş bir standardı var mı?

İTÜ Arı Teknokent’e kayıtlı olan BEEO Firması’ndan Gıda Yüksek Mühendisi Propolis Uzmanı Aslı Elif Tanuğur Samancı;  ‘Son günlerde etanol, glikol, gliserol gibi maddeleri içermediği ve sadece su veya zeytinyağı vb. bitkisel yağlar ile özütlenerek elde edildiği iddiası ile bazı sahte ürünlerin piyasada yer aldığını görüyoruz.’’ dedi. Bu maddelerin zararlı olduğu iddiasında olan birtakım üreticilerin aslında ticari kaygılarla bu yanlış beyanlarda bulunduklarını belirten Samancı, propolisin özütlenmesinde su ile birlikte kullanılan işlem yardımcılarının, (glikol, etanol, gliserol) Avrupa Amerika Farmokope’lerine uygun, FDA onaylı gıda ve ilaç üretiminde kullanılan doğal ürünler olduğu bilgisini ekledi. Propolis özütlerinde bulunan miktarlarının ise, doğal gıdalarda bulunan (boza, portakal suyu, kefir, peynir, yoğurt, muz, patates vb.) miktardan çok daha az olduğunu ve insan sağlığı üzerine herhangi bir olumsuz etkisinin olmayacağını ifade etti. Hali hazırda pek çok gıdanın ve ilacın üretiminde de kullanılan bu maddelerin, kötü gösterilerek, etiketinde beyan edilen miktarda propolis içermeyen ürünlerin, propolis gibi satılarak tüketici sağlığı ile oynandığını belirtti. Ayrıca acil olarak hem ülkemizde hem de dünyada propolisin standardının oluşturularak bu tarz sahte ve yanıltıcı beyanlar ile tüketicilere sunulan ürünlerin, denetim altına alınması gerektiğini söyledi.

Arılar bitkilerden topladıkları propolisi, kovanda steril ortamı sağlamak ve arı kolonisinin sağlığını korumak amacıyla kullanırlar.

Propolisin Faydaları ve Zararları Nelerdir? 

Propolisin sayıca çok fazla faydası bulunmaktadır. Propolis, arıların kendi yuvalarında kullanma amaçlarından birisi mikro-organizmalara karşı korumasıdır. İnsanlar için de mikro-organizmalara karşı koruma sağlayabilir. Ancak propolisin faydası toplumların yapılarına ve bireylerin farklılıklarına göre değişiklik gösterebilir. Ayrıca her şeyin fazlası zarar olduğu prensibince propolisi de fazla tüketmek zararlıdır. Kullanmadan önce mutlaka faydaları ve zararları bilinmelidir. 

1. Propolis, tıpta, kozmetik sanayinde ve gıda sektöründe kullanılmaktadır.

2. Propolis, insan vücudunun savunma gücünü yani bağışıklığını güçlendirir, hastalanma sıklığını ve antibiyotik kullanımını azaltır. Propolisin antioksidan etkisi nar suyu ile karşılaştırdığında, nar suyundan tam 80 kat daha güçlü antioksidan etkiye sahiptir.

3. Propolis B1, B2, C ve E vitaminleri ve demir, kalsiyum, magnezyum, çinko ve bakır gibi insan vücudunun en çok ihtiyaç duyduğu maddeler yönünden çok zengindir.

4. Propolis vücutta yağ yakımına yardımcı olmaktadır.  

5. Propolis gelişmiş birçok ülkede antibiyotik özelliğinden dolayı, birçok hastalığa tıbbi reçete olarak sunulmakta ve bitkisel ilaç üretiminde kullanılmaktadır. Almanya ve Japonya gibi

6. Propolis, Dudak kenarlarında veya cildin farklı yerlerinde çıkan uçukların tedavisinde ve ciltte geçici olmayan ve bulaşıcı olabilen siğilleri geçirmede kullanılmaktadır. 

7. Propolis, Hücrelerin yenilenmesini hızlandırdığından ciltteki yaraların iyileşmesinde etkilidir. Yaralar, kesikler ve bazı deri hastalıklarında direkt olarak veya balmumu ile karıştırılarak kullanılır.

8. Propolis, İnsan sağlığına faydası olduğu bilinen birçok organik bileşeni içermektedir. 

9. Propolis, Sağlıklı ve güzel cilt oluşumu için kozmetik değeri taşımaktadır.

10. Propolis, Kanser hücrelerinin oluşumunu engelleyebilir veya yavaşlatabilir.

11. Propolis Bel ağrılarına karşı yakı gibi kullanılır.

12. Propolis Konsantrasyon problemi olanlar içinde kullanılmaktadır.  

Yan Tesirleri

Propolis ve bileşenleri isoprenyl caffeate ile birlikte çok güçlü alerjiye yol açmaktadır. Propolis özütlemede kullanılan bazı çözücülerin özellikle çocuklarda kullanılması sakıncalı olabilmektedir. Çözücü olarak su kullanılması durumunda ise içerikte bulunan bileşenler suya yeterince geçmediğinden beklenen fayda oluşmamaktadır. Doğrudan alındığında acı tadı vardır. Yüksek dozlarda ve alkol ile alındığında bulantı, kusma ve mide yanması yapabilir. İçeriğinde bulunan kumarin miktarına bağlı olarak kanama riski olan durumlarda ve cerrahiden önce kullanımına ara verilmelidir.

Propolis Kullanım Şekilleri Nelerdir?

Propolis ham haliyle yani kovandan çıktığı orijinal şekliyle tüketilemez. Kovanda balmumu ile karışık halde olduğundan oldukça sert bir üründür. Propolisi insanın tüketimine uygun hale getirilmesi için uzmanlar tarafından ekstraksiyon (özütleme) işlemi yapılmalıdır. Propolis arıların üretiminden bir müddet sonra donar ve ilk halini alır ve daha sonra ise çeşitli kullanımlar için farklı formlara sokulur.  Bu işleme yöntemleri son derece önemlidir. Yanlış işleme teknikleri, çok değerli bir gıda olan propolisin özelliğini ve aktivitesini tamamen kaybetmesine yol açabilir. Bu nedenle propolis mutlaka uzmanlar tarafından, uygun alt yapı,  bilgi ve teknik donanım ile işlenmeli ve insan tüketimine sunulmalıdır.

1. Damla Formunda; En yaygın kullanım şekli propolis damla halidir. Propolis damla formunu suya damlatıp homojen şekilde karıştırdıktan sonra içilebilir. Damla propolis yaraya veya uçuğa direkt olarak uygulanabilir. Su ile karıştırılan damla propolis gargara yoluyla da kullanılabilir. 

2. Kuru Taneler Halinde, Pek tavsiye edilmese de günümüzde kuru taneler halinde satılmaktadır.  

3. Ağız spreyi olarak, propolisi ağız için kullanılıyorsa, Aromatik bitki harmanlarıyla adaçayı, yasemin, melissa, ve rosemary ile karıştırılarak kullanılabilir.

4. Toz Ekstraktı olarak, Orijinal propolisin öğütülerek toz haline getirilmesidir. Propolis dozu direkt bala ya da yoğurda katılarak alınabilir.

5. Ürün içeriğinde; Bazı kozmetik ürünlerinde ve deri hastalıklarıyla ilgili bazı kremlerin içeriğinde kullanılmaktadır.