Takas sisteminde, mal ve hizmet değişim oranlarının tespiti, ihtiyaçların tam olarak karşılanamaması ve el değişen malın transferi gibi zorluklarla baş etme mücadelesi yüzyıllar boyu süregelmiştir. Yine aynı coğrafyada yaşamış olan Lidyalıların çok daha öncelerden icat ettikleri paranın zamanla genel geçer bir değişim aracı olarak kabul edilmesiyle, bahsedilen sorunlar için kısmi çözüm bulunmuş olur.

Artık, mal veya hizmetin el değişmesi devlet kontrolünde, sikke adıyla üretilen madeni  para vasıtasıyla, yapılmakta ve paranın değeri içerdiği maden oranına göre değişiklik göstermekteydi. Ticaret hacmi zamanla genişleyip de, metal paranın taşınması da bir külfet oluşturmaya başlayınca, 1690’lı yıllarda, Amerika Birleşik Devletleri Massachusetts hükûmeti ve ardından İngiltere Merkez Bankası tarafından banknot sistemi uygulamaya konulmuş, böylece ticaret ve finans dünyasında yeni bir çığır açılmıştır.

Paranın kullanımıyla birlikte, güvenlik, geçerlik, muhafaza, transfer gibi hususlarda kaygı ortamı artınca, bankalar ve finans kurumları, para alıcıları olarak daha fazla arzı endam etmeye başlamışlardır.

Peki, para basım işini hangi kurum, nerede, hangi yetkiye dayanarak ve ne kadar miktarda gerçekleştirecektir? 

Ülkelerin gücünü, bağımsızlığını ve itibarını önemli ölçüde yansıtan, millilik unsuru taşıyan para, bağımsız Merkez Bankaları tarafından, kanunen verilmiş yetki ile ve yönetim erkinin kontrolünde,  ihtiyaç duyulduğu kadar tedavüle sokulmaktadır.

İhtiyaç duyulan para basım miktarının belirlenmesinde ise; öncelikle, Gayri Safi Milli Hasıla’da tespit edilen yükselme, piyasada artan çek senet dolaşımı, altın üretimindeki yükseliş ve yıpranmaya, yok olmaya yüz tutmuş mevcut para miktarı gibi kriterler dikkate alınmaktadır. Bu tespitler dışında, ekonomik hareketliliği canlı tutmak adına ve yastık altına giren “baygın değerlere” karşılık olmak üzere belli oranda karşılıksız miktar ilave edilerek para basımı gerçekleştirilmiş olur.

Belli ölçüde ve bilinçli şekilde tedavüle sokulan karşılıksız para, gelişmekte olan ülkelerde küçük oranlarda (%3 - 4) enflasyon üreterek, ekonomik hareketlilik için katma değer anlamında önemli bir dinamo oluşturmaktadır. Bu uygulama, aynı ülkelerde yer yer kontrolden çıkabilmekte, böylece enflasyon önlenemez bir fiyatlama sarmalına, yani canavar rolüne dönüşebilmektedir.

Para dünyasında devlet kontrolün bir diğer önemli amacı ise, gelirleri vergilendirmek, vergi adaletini sağlamak, imkânlar ölçüsünde kayıt dışı ekonomiyi kontrol altına almak ve kara para trafiğinin önüne geçmektir.

Son yarım asırda ise; bankacılık ve finans sektörünün daha da gelişmesiyle, Avrupa’da benzin istasyonlarını hırsızlığa karşı koruma gibi güvenlik ve hijyen, prestij gibi başkaca sebeplerle, yine devlet kontrolünde başlatılan akıllı kart (plastik para) uygulaması; akabinde, esnafın banka hesaplarına doğrudan ödeme yapabilmeleri için POS cihazları kullanılması ve kısa süre sonra yaygınlaşan elektronik ortamda para transfer sistemleriyle, fiziki para kullanımı ve akışı yerini önemli ölçüde elektronik ortamlarda yeni rotalara bırakmıştır.

Son dönemlerin moda kavramı sanal paradır… 2021 yılı sonuna kadar halen işlemde olan kripto paralarda üretimin tamamlanacağı ve mevcut sanal paralar üzerinden işlem yapılacağı ifade edilmektedir. Konuya ilişkin bilinen önemli husus ve getirilen eleştiri, sistemin çok yüksek miktarda enerji tüketiyor olmasıdır.

Kripto para pazarı, anahtarı kimde olduğu tam da belli olmayan ve içi görünmeyen devasa bir kumbara gibi... Ana sloganı, “Bana güvenin paranız değerlensin, istediğiniz zaman geri ödeme garantisi var…  Birbirimizi tanımamıza gerek yok... Sanal bir sistem kurulacak ve kişiye özel bir şifre verilecek, işlemler oradan yapılacaktır” söylemine dayalı olarak yeni bir metotla yeni bir sistem başlatılmıştır.

Haftaya dünyanın sanal paraya bakışını izah etmeye çalışacağım.